Znajôrze historëji ë procesów zdrëszënowëch gôdają, że
ò jaczis grëpie etniczni mòżemë mòwic „nôród” jeżlë mô òna
spełnióné gwësné warënczi. Są to: spólni jãzëk, kùltura, zemia
(teritorium), historëjô, chterné znôczą ë swiôdczą ò jich
jednoscë, juwernoce ë apartnoscë. Wikszosc dodôwô: pòsadanié
(nawetka w ùszłoce) włôsnégò państwa, jinszi: że ùdba ë zgrôw
pòsadaniégò. Mést wszëtcë są zgòdni, że jesz wôżné je czëcé
jednotë ë apartnotë nôrodowi.
Przëzdrzimë so nóm héwò na Pòmòrzim. Czë më, Kaszëbi, mómë
spólni jãzëk? Doch jo. Je to jãzëk z karna jãzëków pòmòrsczëch,
òkóm na przikłôd mòwë Słowińców czë Słowianów Pòłabsczëch.
Je òn, kąsk dosebni do pòlsczégò, to zwëczajné, doch jesmë
słowiónską rodzëną; le mô swòje apartnoscë. Dzysô ju nicht
nie wątpi czë kaszëbizna je jãzëkã czë dialechtã. Nawetka
dlô nôbarżi kònserwatiwnëch, pòlsczëch znajarzów mòwów to
ju stało sã jasné, że mówimë apartnim, włôsnim jãzëkã. Mómë
doch téż nają lëtraturã, pismieniznã, gazétë... są kò słowarze
kaszëbsczi, kaszëbskò-pòlsczi ë kaszëbskò-miemiecczi. Mómë
doch napisóné gramaticzi kaszëbsczi. Mómë wiele pisarzów,
pòlitików ë zwëkłich lëdzy gôdającëch na codzéń ë òd swiãta
pò kaszëbskù. Në jo, jãzëk je.
Drëgô zacha- kùltura. Tegò nicht niga nie negòwôł, że kùltura
kaszëbskô je czësto apartnô òd jinszëch słowiónsczëch tak
jak na przikłôd kùltura pòlskô òd czesczi. Mëszlã nie ò kùlturze
lëdowi, chterna je baro wôżnô, bò bez ni niżóden nôród ni
mòże jistniec, le téż ò spółczesni kùlturze. Ò téatrach, co
terô grają, ò karnie Chëcz, G. Meyerze, K. Stachùsczim, co
dzysô spiéwają pò kaszëbskù, ò jimprezach kùlturalnëch, chtërné
widzymë na codzéń. Tak òd bënë tegò ni ma widzec tak pëszno,
leno lëdze z cëzëch krajów widzą to z bòkù òd razu.
Ò zemi kaszëbsczi nibë to je prosto gadac, le nie je tak
do kùńca. Kaszëbskô sygała czedës òd Gdunska do Roztoczi,
a do Nôtecë na półnim. Terô znajarze céchùją grańce kaszëbsczi
zemi tam, dze kùńczą sã lëdze gôdający pò kaszëbskù. Je to
rzecz jasnô, tak zwóni „gwësni zasyg kaszëbiznë”, le nicht
ni mô rzekłé pòslédnégò słowa! Mòżemë (a nawetka mùszimë)
wrócëc na stôré kaszëbsczé zemie, ze chtërnëch naji dzejowé
wichrë wënëkałë! I znôu „kaszëbskô” bãdze synonimã „pòmòrsczi”.
Nicht jakùż nawetka terô ni mòże nóm rzeknąc, że ni mómë swòji
zemi. Miészkómë dzysô na 30% naji dôwni zemi, ë nawetka jeżlë
nie òdzëskómë resztë, to i tak na zemia, nen part, òd wieków
bëła najô. Në... tedë zemiã téż mómë.
A czéj chtos zapitô ô historëją to doch kòżdé dzeckò ze szkòłë
òpòwié chòc pôrã faktów z żëcégò Ksãżãt Pòmòrsczëch (a jak
nick nie wdôrzi to mùszi so sromac!). Doch Ksãżãta òd zaczątkù
znónëch dzejów Pòmòrzô sedzelë we Gdunskù ë Stolpskù. Jaż
do XVII wiekù më mielë wòlnëch ksãżãt pòmòrsczëch (Bògùsłôw
XVI ùmôrł w lôtach 60. XVIIw). To ni mómë historëji?! Biôtczi,
wòjnë z Pòlską, Prësama, Krzëżôkã, to nie historëjô?! To je
wiedzec, że tegò ni mòżno bëło tak przëcësnąc we szkòłach
òb òstatné 80 lôt. Leno takô je prôwda. Pòzdrzita do ksążków
historicznëch, chto nie wierzi. Abò przeczëtôjta czëjé grobë
są we katedrze w Òlëwie.
Ne zjawiszcza swiôdczą ò jãzëkòwi, kùlturowi, historiczni-państwòwi
apartnoscë a téż jednocë Pòmòrzégò ë Kaszëbów. Òstało jesz
czëcé jednotë ë apartnoscë, chtërne je nigdze jindzy jak w
naji ë najich sërcach.
Zaczic héwò bë bëło nót w taczi ôrt. W XIX wiekù czedë na
całi Europie bùdzyło sã czëcé nôrodowé kòżdégò nôrodu (bo
przed XIX wiekã tegò nie bëło), më bëlë pòd òkùpacëją prëską.
Bëło to tedë dlô naj baro ùgrãdzóné, żebë dac sprot Prësóm-Miemcóm
ë jesz rozwinąc ne naje czëcé. Tedë naji dzejarze, Cenôwa
czë Młodokaszëbi, doszlë taczi ùdbë, żebë razã ze słowiónsczima
bratinkama regnąc kù wòlnoce. Ùdba bëła takô, żebë jic z Pòlôchama
remiã w remiã, a dopiérkù pò òdpòjãcym mëszlec co dali. Skùtk
tegò béł taczi, że czecé nôrodowé Kaszëbów nie òstało zbùdowóné,
chòc mògło. Béł téż ë drëdżi skùtk: żebë nie ùnijô nôrodowô
z Pòlôchama òb nen cząd, gwësno dzysô Kaszëbów bë ju nie bëło.
Miemcë bë naji zeszargalë. Félowało zabëc ò swòji juwernocë
ë apartnoscë nôrodowi, żebë przedërchac. Ti ùniji bëło nót
tedë, za òkùpacëji, ë bëlno sã stało że naji dzejarze tak
zrobilë jak zrobilë. Le dzysô są jinszé czasë, ju nima tuti
òkùpacëji. Dzysô mòżemë cëszno ë bez rizyka zdżiniãcô prôcowac
nad czëcym naji jednotë nôrodowi. Mòżemë wzyc najé sprawë
w najé rãce. Ju nicht nóm w ne nie zdrzi, mòżemë rozsądzëwac
ò se. Je nót blós to wiedzec. Mòżemë so ju przebôczëc ò najim
czëcym nôrodowim, niebezpiek ju sã skùńcził. Ë mùszã rzeknąc,
że na szczescé corôz wicy lëdzy so ò tim przëbôcziwô. Ne czëcé
sã ju rodzy.
Paweł Szczypta
zaczątk
|
