Dlôcze? Nié tuwò chcã ò tim gadac, terô sygnie blós pòwiedzec, że dzãka Miemcóm më bëlë spichóny na óst. Chcemë pògadac ò czim jinszim: czë to je mòżlëwé, żebë më wôrcëlë na stôré kaszëbsczé zemie?

Mëszlã, że jo. Do tegò je nót jinaczi pòdińc jak czedës, dzysô nie bãdzemë ùżiwac armiji ni kanónów do òdzëskaniô naji zemi. Dzysô przëcësniemë dwie zachë: ekonomiją ë kùlturã. Chcemë le nacząc òd ti drëdżi.

To je wiedzec, że wszelejaczé zdrëszënë czë nôrodë mają swòją kùlturã, kòżden włôsną. Nié jinaczi je z nama - Kaszëbama - mómë swòją kùlturã, jãzëk - to wszëtkò razã nazéwómë kaszëbizną, a znôczi ne słowò: to co kaszëbsczé. Przëbôcziwającë so jak wezdrzi kùlturowô juwernota zôchòdnëch zemiów Pòmòrzô, widzymë, że terô je hénë wiele lëdów, nôrodów. Lëdze hénë miészkający terô mają sã zeszłé ze wszelejaczëch strón swiata. Ë tu wëchòdzą na dniowi wid dwa zjawiszcza: piérszé - że jeżlë chtos przëjeżdżô do czëjégòs dodomù mùszi sã dostosowac, ë drëdżé - że kùltura atrakcëjnô wëpiérô kùlturã mni atrakcëjną.

Cëż to znôczi przëjachac do czëjégòs dodomù? Ti wszëtcë lëdze, chterny przëjachalë na Pòmòrzé z różnëch strón swiata, mają weszłé na stôrą kaszëbską zemiã. Mùszą miec tegò swiądã. Jeżlë chcą na ni żëc, to zwëczajno mùszą sã wpisac w nią; jak to gôdają znajôrze prawa ò nabëcym òbiwatelstwa: znôtëralizowac sã. Bò cos taczégò, żebë na jaczi zemi żëłë lëdë kùlturowò cëzé, to je rzecz dzywnô ë niespòtikónô w historëji (za wëjątkã Żëdów). Kòżdémù to je zwëczajné, że czéj wchôdô gòsc do najégò dodomù, téj mùszi ùtczëc ne zwëczi jaczé w najim dodomie są. A jeżlë chce z nama w najim dodomie żëc, téj ni ma sprawë, le sã mùszi dostosowac do najich reglów.

Kùltura atrakcëjnô wëpiérô kùlturã mni atrakcëjną, wchôdô na ji môl, przëcygô do se. Chcemë le przëzdrzëc so jak to je, czéj spòtikô sã kùltura na przëmiôr amerikanskô-masowô z kùlturą na przëmiôr kaszëbską lëdową. Òd razu widzymë, że na piérszô je barżi atrakcëjnô. Przëcygô do se lëdzy, temù, że je mòże barżi farwnô, wicy nowëch rzeczi sã hénë dzeje, że pòkôzëje chùtszé żëcé, barżi atrakcëjné. Pòkôzëje lëdzy młodëch, spiéwôków, chtërny nóm sã widzą, cekawé filmë (cekawé czë mòże taczé chterne so letkò òbzérô, bez mëszleniô?). Hénë wiele sã dzeje, to je jinteresującé. A kùltura lëdowô? Stôré piesnie, wiedno spiéwóné na taczi sóm ôrt, z melodią chterna nie je baro atrakcëjnô... Sztëka lëdowô je bùten tegò żëcô we chternim jesmë më. Téj kùltura kònsumpcëjnô dobiwô, bò je barżi atrakcëjnô.

Le na tim nie kùńc. Kòżda kùltura atrakcëjnô dobãdze. Jeżlë kùltura kaszëbskô zińdze sã z tim zlepkã kùlturowim jaczi je na zôpôdze Pòmòrzô, to je jasné, że dobãdze. Bò bãdze barżi atrakcëjnô, pełniészô, jedna dlô wszëtczëch. Bãdze spólnim mianownikã, pùnktã òdnieseniô. Jeden jiwer jaczi tu je widzec to, żebë bëła òna atrakcëjnô. Na gwës ny atrakcëjnoscë nie zbùdëjemë na badérowaniach fòlkloristicznëch, historicznëch czë jinszëch, chòc òne są barô wôżné dlô ùtrzëmiwaniô ti juwernotë. Na gwës mùzyka lëdowô nóm tuwò nie pòmòże. W lëdowich, tradicëjnëch òbleczënkach nicht doch na codzéń chòdzëc nie bãdze. Tu je nót czegòs jinszégò. Mëszlã że to je mòżno nazwac terëczasną kùlturą kaszëbską. Cëż to je taczégò? Mést wszëtkò to co je twòrzoné dzysô abò niedôwno, je zgòdné z dzysdniowima standartama spiéwaniô, pisaniô, zachòwaniô; ë je mòckò sparłãczoné z kaszëbizną. W ni je głãbòk zanurzoné. Z ni wëpłiwô. Na przëmiôr mógã tu skazac pòézëje Jana Drzeżdżona, Jana Zbrzicë (ze stôrszëch) czë Rómana Drzéżdzona abò Bòżenë Szëmańsczi (z młodëch) w procëmnoscë do na przëmiôr dôwny pòézëji lëdowi. Abò mùzyka karna Chëcz w òpòzycëji do mùzyczi lëdowi. Wiedno kùltura terëczasnô mòże bëc atrakcëjnô. Pòzdrzimë na przëmiôr na pòlsczé wiérztë Jana Kòchanowsczégò ë Stachùrë czë Miłosza. Në, doch Kòchanowsczi chòc béł wiôldżi, môło chto gò czëtô, bò żił 400 lôt temù. A Stachùra czë Miłosz żëją terô, zajimają sã terëczasnyma jiwrama, piszą terëczasnym jãzëkã. Në i taczëch czëtô wiele wicy lëdzy jak Kòchanowsczégò, chternégò czëtómë blós na ùczbie.

Jakô téj kùltura kaszëbskô bãdze atrakcëjnô? Jakô bãdze mògła wcygnąc do se nëch lëdzy żëjącëch na kaszëbsczi zemi, chtërny mają przejachóné ze wszëtczëch strón swiata? Blós takô - terëczasnô, żëwô a do tegò mòckò sparłãczonô z kaszëbizną. Ne sparłãczenié bãdze widzec przede wszëtczim w jãzëkù.

Sygnie ò kùlturze, wiémë ju, żebë òdzëskac stôré kaszëbsczé zemie dlô kaszëbiznë mùszimë „ekspòrtowac” hénë kaszëbiznã terëczasną.

Terô ò ekònomiji. Wiémë jak wezdrzi hénë na zôchòdze Pòmòrzô sytuacëjô ekònomicznô. Òkóm bòkadnëch gardów (chòc i w nëch nié wszëtcë są bògati), je wiele wsów - òsoblëwò tzw. pegeerowsczëch, dze je wiôlgô biéda. Ni mómë pò co jic do nëch z kùlturą, lëtraturą, czéj òni czãsto ni mają nic do zjestkù! Czéj mają strach ò to, czë witro bãdze jak zapłacëc za miészkanié czë sztróm! Czéj mają jedno czëcé: czëcé beznôdzejë. Przódë je nót dac jima robòtã. A chto mô to zrobic?

Jeżlë bëlno wdôrzã, to ùszłégò rokù na wrãcziwanim Strzebrzny Tobaczerë Abrahama chtos mô rzekłé, że kaszëbsczi pòdjimôrze, chterny ju pôrã dëtków mają zarobioné, mają zakładac partë swòjich firmów, pòdjimiznów na zôpadze Pòmòrzô, bò to pòmôgô w rozkòscerzanim kaszëbiznë. Swiãtô prôwda! Zwësk je przë tim dëbeltowi: zwëskùje pòdjimôrz, bo wiedno wikszô firma przënosy wikszi zwësk ë téż zwikszają sã jegò rënczi. Zwëskùją lëdze hénë miészkający, bò kùreszcë mają robòtã. Në i zwëskùje kaszëbizna, bò wchôdô na ne zemie.

Rzecz jasnô to sã nie dzeje tak òd razu. Chcemë rozważëc taczi scenariusz. Pòdjimizna, chterna szëje ruchna we Serakòjcach na przëmiôr, robi swój part w môłim gardze abò wikszi wsë dzes midzë Stolpskã a Miastkã. Piérszi bëlni skùtk to je, że lëdze mają robòtã a pòdjimôrz kòrzëst. Drëdżi skùtk, że widzą że ù Kaszëbë to chòc cãżkò prôcëje - ale mô bëlno zapłaconé. Trzëcy skùtk: na auce najégò pòdjimcë je naklejka z Grifã, nen czëtô kaszëbsczé pismiona, gôdô z drëchama (chòc le rôz na jaczi czas) pò kaszëbskù; ë lëdze naczinają kòjarzëc symbòle kaszëbsczé z dobrobëcym, z bòkadnoscą. Żebë jemù bëło lżi, żebë nie mùszôł jezdzëc dôlek, to w nôblëższim krómie ju je mòżno kùpic kaszëbsczé gazétë. Lëdze z ny wsë naczinają je kùpòwac ë czëtac. Naczinają zgrôwac za zrównanim sã z nym. Chcą bëc taczi jak òn - mają gò za przikłôd. Mającë do wëbiérkù kùlturã mni ë barżi atrakcëjną wëlują tã drëgą - kaszëbską. A pùzni wëchôdô na wid dniowi taczé zjawiszcze, że jak chto mô co do jedzeniô, picô, mô dze mieszkac, ni ma wiôldżich jiwrów z tim jak przeżëc, to naczinô jinteresowac sã kùlturą. Ë tuwò mùszą weńc élitë kaszëbsczé, gazétnicë, pisôrze, mùzycë ë pòkazac atrakcëjnosc naji kùlturë ë w krótczim czasu wikszosc z nëch lëdzy bãdze zdrzec na kaszëbiznã jakò na kùlturã bëlniészą, pùzni jak na swòją włôsną kùlturã.

Ë to je pòstãp! Bò lëdze chterny ni mielë niżódny kùlturë terô mają - to rôz. Kùltura kaszëbskô sã rozkòscérzô - to dwa. A mùszimë wdôrzëc, że czéj kùltura sã nie rozwijô téj ùpôdô. A rozkòscerzanié je bëlną dargą rozwiju.

Ë na taczi ôrt bãdze wezdrzec naj marsz na zôpôd. Ni ma nót armiji, nikògò ni ma nót przëmùszac. Zwëczajno, òdzëskómë naje zemie blós przez to, że bãdzemë dôżny ekònomiczno ë bãdzemë ekspòrtowac na naje stôrodôwné zemie nają terëczasną kùlturã. Ë w tim sztóce ni ma ju co zdrzec czë ti lëdze chternëch nôtëralizëjemë, miészkają tuwò òd pôru lôt czë stu. Bò w kùńcu sã nie dô kòżdémù do papierów zdrzec kògùm bëlë jegò starkòwie, prastarkòwie, ë jesz dali. Wôżné je, żebë ti lëdze dzysô żëlë w kaszëbiznie. To sygnie, żebe na sã rozwija. Taczé mùszi bëc dzysdniowé rozmienié zdrëszënë kaszëbsczi. Bò jinaczi mòże nas bëc kąsk za môło. Jeżlë wdostóniemë w se nëch lëdzy to le zwëskómë.

Paweł Szczypta

zaczątk