Niedôwno jô mia czëté, że kaszëbskô lëdowô mùzyka nie je
jinterésëjącô ë że je wôrt jã grac le na festinach ë òżniwinach.
Że nie je wôrt, żebë sã nią zajimac. Że je za lëchô, żebë
jaczi profesëjonalny kòmpòzytór sã nią zajimôł, żebë jã grac
w kòncertowëch zalach. Wejtale co za bzdë! Chcemë le zazdrzec
jak to je z ną mùzyką lëdową na swiece ë kòl nas.
Zajinteresérowania różnëch kòmpòzytorów rodną lëdową mùzyką
jistnieją òd wielu lat. Gwësné ritmë czësto pòlsczé, na przëmiôr
pòlonéz, mają zrobioné swiatową karierã wchôdającë do ùtwórstwa
taczëch geniuszów jak Jón S. Bach, Ludwig van Beethoven, Pioter
Czajkowsczi. Friderik Chopin wëdwignął pòlską mùzykã lëdową
na wiżawë arcydokôzów. Zôstnicë téż bralë ùdbë ze skarbù nôrodowégò
ùtwórstwa, cygnącë z nëch mëszlą ë melodią. Pò prôwdze główny
òbiekt zajinteresérowaniô mùzyką lëdową bëła mùzyka Pòlsczi
tzw. centralny (Wialgòpòlskô, Môłopòlskô, Mazowieckô), blós
téj séj ùtwórcë bralë przikłôd z mùzyczi gór (Pòdhalô), a
ju bezmała niga nie mielë starë wjëmac sã w ùtwórstwò Pòmòrzô.
Fòlklór naj stôł wiedno òkóm, bùten zajinteresérowaniów profesëjonalnëch
pòlsczëch kòmpòzytorów. Czasã dejadë sygalë, bë przerëchtowac
na chùr niechtërne piesni kaszëbsczé. A dëcht piesniô wiorstkòwô
je biwałô fòrma wszëtczëch bezmała piesniów lëdowëch. Na taczi
ôrt lëtratura mùzycznô wzbògacyła sã ò karno òprôcowaniów
zrobionëch przez Feliksa Nowowiejsczégò, Stanisława Kazurã,
Kazimierza Wiłkomirsczégò, Adama Świerzyńsczégò, Andrzeja
Koszewsczégò, Henryka Jabłońsczégò, Władysława Walentynowicza,
Jana Michała Wieczorka ë jinszëch.
Melodie pòmòrsczé parłączi spólnô klima, jaczi znanczi są
òkresloné m.jn. przez: szerok prowôdzoną, fùl ekspresëji linią
melodiczną, razné abò wòlné tempò, spólnosc ë jednosc ùkładów
ritmicznëch. Biorącë zwënégòwóny w melodëji materiôł zwãkòwi,
wikszosc piesniów mòże zataksowac do dwùch grëpów òpiartëch
ò skal durową abò mòllową. W piesniach ùtrzimónëch w tonacëji
durowi, dosc letkò jidze ùchwacëc cyżenié kù òsë tonacëjny.
W drëdżi grëpie (tonacëje mòllowé), na tonalnota nie je jaż
tak wëraznô. Ò melodice fòlkloru kaszëbsczégò Łucjón Kamieńsczi
gôdôł, że mô òna chraktér „bazunowò - durowi”. Nôbarżi ùrzeczné
ë nôbarżi dramaticzné we swòjim przebieżkù melodicznym są
dëcht le ùtwòrë ùtrzimóné w tonacëjach mòllowëch. Wërazno
je czëc skala e-mòll (éòlską) na przëmiôr w piesni „Nad sztrãdã
mòrza”, ale ju w piesniach „Rëbôk”, „Rebôcë na mòrze”, „Dzeckù
rëbôka” czë „Rëbôcczi” tonacëje mòllowé są czãsto ùbògaconé
przez miónë chromaticzné, jaczé znikają w zakùnczeniach lëniów,
w całoscë przebieżczi nadôwają melodëji apartny farwë. Nôczãsti
pòdwëższóny biwô IV ë VI grad skalë, VII je dosc wòlno ùżiwóny
jakno pòdwëższony abò òbniżony. Nen fakt swiôdczi pòstrzedno
ò wiekù piesnie, w jczich je widzec taczé òbchôdanié zwãkù
prowôdzącégò. Mést pòwstałë òne downo, przed ùsztôłtowanim
sã systemù tonalnégò òpiartégò doch na gamach majorowo-minorowëch
(czëlë XVIII stalaté). Niechtërné piesnie przënôleżą do stôrëch
kaszëbsczëch melodijów, òpiartëch przez swòjã apartną melikã*
ò dôwné skale.
Ò ti mùzyce pisôł Łucjan Kamieńsczi: „nóta pòmòrskô ni mô
ti ùjny spòsobnoscë, nie wòltiżérëje z taką letkòscą ë dżibkòscą
tuńcôrczi jak ji sostrë z Mazowszô abò Kùjôw. Ji stãpiô je
cãżkô ë cwiardô, jak nen nadmòrsczi lud ë jegò żëcé”. Dali
czitómë: „Nicht kò ni mòże rzeknąc, że melodika pòmòrskô je
równô, mòże w ni nalezc prôwdzëwą tãgã wszelejachëch farwów,
a w ni wiele łisków z jinszëch zemiów.” Lëdową piesnią wëzwëskalë
przede wszëtczim kòmpòzytorzë kaszëbsczi, na przëmiôr Jón
Trepczik, Stefan Bieszk, Antoni Peplińsczi, Jerzi Stachùrsczi,
Jerzi Łisk, Aleksander Tomaczkòwsczi ë jinsczi, wëżëmającë
ùtwòrë kaszëbsczëch pòétów a téż włôsné.
Témów piesni kaszëbsczëch je wiele, na tématika je bògatô
ë wielezortowô: òd dzecnëch, patrioticznëch, mòrsczëch, chwôlącëch
pësznotã òbéńdë, robòtã na pòlu, mòrzu czë jezorze, do piesniów
miłosnëch ë kòlãdów. Wôżny wątk są òpisë ùszłotë Kaszub, dôżnô
ë òptimisticznô wiara w przińdotã ti zemi. Ò miłocë ë przërzeszenim
do rodny zemi swiôdczą title piesniów na przëmiôr Jana Trepczika:
Òjczëzna, Teskniczka, Mòje Wejrowò. Wëgôdóny ë głãbòczi stosënk
tegò kòmpòzytora do tradicëji ë mòwë kaszëbsczi wësłôwiają
taczé piesnie jak: Kaszëbskô Mòwa ë himn kaszëbsczi Zemia
Rodnô.
Nieznónô zato je rózga òridżinalnëch kaszëbsczëch nótów,
jinaczi zwónëch alfabétã kaszëbsczim, nëch co naczinają sã
òd słów: To je krótczé, to je dłëdżé, to kaszëbskô stolëca.
Tuńc je wôżny part fòlkloru kaszëbsczégò. Do tipòwëch tuńców
przënôlegają kòseder, szewc, kùflôrz (béł tuńczony z kùflã
piwa, jinaczi zwóny rëbôcczim), òwczôrz, klepôcz, gòłąbk,
dzuk-wiwat. Bëlno znóny kòseder je tuńc pòkôzkòwi, a je trzimóny
za nôrodowi kaszëbsczi tuńc. „Tuńcëją kòseder wkładającë skòpicëznã
spòsobnoscë, czëcô, redoscë, a przede wszëtczim - pòwôdżi”
- pisze P. Szefka w Tuńcach kaszëbsczich. Òridżinalné tuńce
kaszëbsczé pòkôzëją sã w lëtraturze mùzyczny na przëmiôr w
pòémace symfònicznym Jana Michała Wieczorka pòd titlã Cassubia,
céchùjącë jegò trzë partë: I - kòsec, II - szëper, III - pòlka
kaszëbskô. W ritm tuńców kaszëbsczëch mùzykańcë w kapelach
grają na òbòji, klarnéce, jazgòtkach, klekòtkach, diôbelsczëch
skrzëpcach, bazunie, bùrczibase, harmónice.
Jeden z przédnëch ùtwórców pòézëji ë mùzyczi kaszëbsczi je
nadczidłi ju przódë - Jón Trepczik. Bãdącë Kaszëbą z gnôta
pisze blós pò kaszëbskù. Całé jegò ùtwórstwò mùzyczné je ògraniczoné
le do jednégò zortu - piesni, a je jich kòl 103. Przédny mòtiw
ë zdrzódło ùdbë ùtwórstwa Trepczika je kaszëbizna. Ji namienił
całi swój trim ë pòkôzëje jã w różnëch sztôłtach, wôrtnotach
ë zjisceniach. Ò swòjim dzejanim gôdô: Kòżden mój wiérzt,
kòżda mòja piesniô je pisónô z mëszlą ò Kaszëbach. Jô bë chcôł
mòjim nôblëższim, dzecóm, młodzëznie pòkazac chòc môłi part
naju kùlturë, pòkazac jakô rãdosc, stara ë przërzeszenié je
w naju rózdze, miłoce do najégò lëdu ë zemi. Jô bë chcôł,
żebë naje ùdostanié, ùkòchanié kaszëbiznë - w tak pësznym
ji òbleczënkù - wpłiwało na pòdnoszenié kùlturë na corôz wëższą
równią.”
Chcemë le téj miec nôdzejã, że młodi Kaszëbi bądą wdôrzëlë
ò swòji rózdze, bądą rozkòscerzac kùlturã ë fòlklór kaszëbsczi
dze le bądą. A mùzyka „dzejającë mòckò na zobrazënã (...)
sparłączi młodëch ë dô jima lecadła.”
* melika - melodika bez przëjimiãcégò ritmù, badérowanié
strukturë jinterwałowi lënie melodiczny,ji sztôłtu ë przebieżczi
w òderwanim òd ritmù.
Agnieszka Bradtke
zaczątk
|