7(11)/2001

• Ò wòlnoce słowa

• Edukacëjô to je spòdlé

• Dodóm Jana Trepczika
   Młodi ò Trepczikù

• Jón Trepczik - wiérztë

• Naszińcë w parlamence

• Òd òżniwin do kòncertów

• Òżniwinë w gminie Szemùd

• Ze słowôrza Zëchtë

• Pòwiôstka

• Szportë

• Kaszëbskò Tawerna Mestwin

Ò wòlnoce słowa
Niedôwno - pół rokù temù - naju drëch òstôł mòcno zaatakòwóny przez niechternëch dzejôrzów za to, że wëdrëkòwôł naklejczi z nôdpisã „Kaszëbë - Autonomijô”. Téż pôrã miesąców temù gwësné dwie òsobë miałë do mie wielë pretensëjów, że kònsekwentno jô i całé naju pismiono pisze, że jesmë nôród. Ti sami mielë nóm téż za złé, że negatiwno òceniómë gwësné zjawiszcza. Że kritikùjemë, jeżlë nóm co sã nie widzy. Bëło téż tak 10 lat temù, czéj niechterne òsobë bëłë òkreslóné przez „wiernëch” procëmników mionã nacëjonalëstów. Je tak i terô.

Jô mëszlã, że nie wszëtcë do kùńca rozmieją, co te je wòlnota słowa. Wòlnota słowa pòlégô na tim (chto chce niechôj zazdrzi do słowôrza), że kòżden mòże miec ë głosëc taczi pòzdrzatk jaczi le mô. Zaprzeczenim wòlnotë słowa je, czedë chtos nakôzëje nie mòwic ò gwësnëch zachach temù, że są... na przëmiôr szkòdlëwé. Abò temù, że nie są prôwdą. Chto wié dze je prôwda? Wiele lat lëdze wierzëlë, że słunce krący sã wkół zemi. Nawetka mądri lëdze w to wierzëlë! Ë zôs wëskòcził taczi Kòpernik ë rzeknął że nié. Że je jinaczi. Ale nie chcemë tegò zabëc, że i Galileusz miôł kłopòtë - prawie temù, że mëszlôł jinaczi jak jinszi. Wòlnota słowa pòlégô na tim że móże głosëc swój pòzdrzatk nawetka, czéj mądri lëdze nie są z nym zgòdny. Nawetka, czéj bë gôdôł bzdë! Wòlnota słowa to je to, że nicht te ni móże zakôzac. A to czë gôdô mądro czë głëpò - to ju jinszô zacha.

Chcemë le sã przëzdrzëc temù. Jeżlë gôdóm głëpò - to je le mòja strata. Nicht mie ni mdze słëchôł, jeżlë mdã feflotac. Zato jeżlë w mòjim pòzdrzatkù je cos mądrégò - niechôj to mdze takô skra do diskùsëji, do pòlepszeniô. Nôwôżniéjszé je dejadë lëdanié - tolerancëjô jinszëch pòzdrzatków. Je brëk lëdac je nawetka, czéj nie jesmë zgòdny. Skądka doch mómë tã gwësnosc, że to, co më rzeczemë, je czëstô prôwda?

Më tuwò - nôród jaczi sã bùdzy - mómë w se dwie frakcëje. Jedną - jakô bë chca zrobic z nas plemiã. Òdmòwic samim so prawa bëcô sobą, włôsnym nôrodã. Wgadac nóm, że jesmë jakôs dzywnô grëpa etnicznô. To są ti lëdze, jaczi przede wszëtczim sã czegòs bòją, a pò drëdzé sã sromają. Tak jak 20 lat temù wikszosc Kaszëbów sroma sã pùbliczno gadac pò kaszëbskù, tak ti dzysô sromają sã bùszno pòwiedzec „Jesmë nôród.” Jô mëszlã, że to je to samò zjawiszcze. Nie wiém pò prôwdze czemù sã sromac ë czegò sã bac. Doch w XIX - XX wiekù òdeckło sã wiele nôrodów, jaczé bëłë mni gòtowé do òdecknieniô jak Kaszëbi. Sromac sã mòże blós tegò zaòstaniô. Chcemë le spëtac, jak to bëło z Czechama, Lëtwinama, Mecedończikama, na przëmiôr. Doch w 1920 rokù czedë Czechë dobiwałë samòstójnosc, pò czeskù gôdalë lëdze blós w nôbarżi dzëczich partach gór! W gardach wszëtcë gôdalë pò miemieckù. Jãzëk czesczi mùszôł bëc bezmała stwòrzony òd nowa, òd pòdstôw! A ò tim czasu pò kaszëbskù ju bëła lëtratura! Bëłë słowôrze! Bëło ju pôrãdzesąt lat òdkądka Ceynowa wëdôwôł pismiono pò kaszëbskù!

Abò blós na sztërk zazdrzimë do Mecedoniji. W tim kraju lëdze gôdają pò macedonskù i wierzą że to je apartny jãzëk. Zato Bùłgarzë są gwësny, że ni ma jãzëka macedonsczégò, blós je to dialekt bùłgarsczi. Mają Macedonczików za Bùłgarów, jaczi le gôdają perzinkã jinszim dialektã.

Jinszô zacha je swiąda. Jakô bëła swiąda Czechów w 1920 rokù? Jô bë chcôł żebë mòże jaczi historik, chòc na jednã starnã tu do naju pismiona ò tim napisôł. Jô sã jaż tak bëlno na historëji nie znajã, ale jem béł ùczony, że òd bitwë pòd Biôłą Górą, czéj stracëlë samòstójnosc, Czeszë le tracëlë téż swòjã swiądã, jãzëk ë apartnosc. Téj kòl zaczątkù XX wiekù nie bëła tak wiôlgô.

Cekawô zacha je to, że nicht ni ma strachù ùżëwac słowa „nôród” czéj gôdô ò Jindianach na przëmiôr Dakòta. Wszëtcë mówią nôród Dakòta i kùńc. Chòc to je plemiã, jaczé ni mô swòji samòswiądë ni kùlturë na taczi równi jak Kaszëbi czë jinszé nôrodë Europë.

Në, a rzeknijmë so jesz dwa zdania ò ti drëdżi frakcëji. Drëgô, ta ni mô strachù ani nie sromô sã swòji kaszëbiznë. Gôdô pùbliczno pò kaszëbskù, drëkùje ë pisze. Bùszno trzimie kaszëbską fanã na Banie Jednotë. Ni mô strachù ùczëc kaszëbsczégò jazëka we szkòłach. Wikszosc z ti drëdżi frakcëji nie zajimô sã tak teòreticznyma jiwrama jak to czë jesmë nôród w 10%, 50% czë 99%. Zwëczajno prôcëją dlô kaszëbiznë. Biôtkùją ò to, co terô dlô ni je wôżné: mają starã ò kaszëbiznã w edukacëji, pismionach, telewizëji ë rediu, ò głos kòl władzë, ò czëcé juwernotë, jednotë ë bùchë.

Ta drëgô chce nadrobic to zaòstanié jaczé je kòl naju. Wiôldżi zaòstanié jeżlë chòdzy ò nôukã ë przëtomnosc jãzëka w mediach ë żëcym. Zaòstanié jeżlë chòdzy ò juwernotã ë swiądã. Jakbë to béł wëscyg, to rzecz jasnô jesmë w nym z przódkù w pòrównanim z jinszima nôrodama na przëmiôr Azëji, jaczé mają baro lëchą samòswiądã.

Nie chcã pòdawac nôzwësków, ni gadac że chtos je lëchszi. Ni ma pòdzélu na lëdzy lëchszich ë bëlniészich, jakò na tich, co są z nama zgòdny abò nié. Chcã wierzëc, że ti chterny kritikùją tã drëgą frakcëją robią to czëstim sërcã ë z miłotë kaszëbiznë. Jinaczi jã widzą, wierzą mòże w jinszą kaszëbiznã. To niżóden jiwer. Nie kòżden mùszi w niã wierzëc tak samò. Sygnie, żebë nie robilë nick procëm Kaszëbiznie, jak na przëmiôr jeden ksądz co na kôzanim gôdôł, że jeżlë Kaszëbi mdą za baro apartny, to Matka Bòskô Czãstochòwskô jich ni mdze barnic przed złim. Nawetka jeżlë ti barżi strachlëwi ni mdą pchôc do przódkù, je to ju dobrze, że chòc nie copają.

Mie blós sygnie, że ti lëdze w niã wierzą ë robią cos (nawetka za wòlno), ale do przódkù. Mie to mòże sygnąc, ale mùszimë wdarzëc, że przińdota nôleżi wiedno do tich co ni mają strachù ë òdwôżno jidą wprzódk. Do tich co wierzą w dejã.

P. Kąsk

zaczątk


Mòżesz nas wspòmòc w wëdôwanim abò kòlpòrtażu?