Niedôwno - pół rokù temù - naju drëch òstôł mòcno zaatakòwóny
przez niechternëch dzejôrzów za to, że wëdrëkòwôł naklejczi
z nôdpisã „Kaszëbë - Autonomijô”. Téż pôrã miesąców temù gwësné
dwie òsobë miałë do mie wielë pretensëjów, że kònsekwentno jô
i całé naju pismiono pisze, że jesmë nôród. Ti sami mielë nóm
téż za złé, że negatiwno òceniómë gwësné zjawiszcza. Że kritikùjemë,
jeżlë nóm co sã nie widzy. Bëło téż tak 10 lat temù, czéj niechterne
òsobë bëłë òkreslóné przez „wiernëch” procëmników mionã nacëjonalëstów.
Je tak i terô.
Jô mëszlã, że nie wszëtcë do kùńca rozmieją, co te je wòlnota
słowa. Wòlnota słowa pòlégô na tim (chto chce niechôj zazdrzi
do słowôrza), że kòżden mòże miec ë głosëc taczi pòzdrzatk
jaczi le mô. Zaprzeczenim wòlnotë słowa je, czedë chtos nakôzëje
nie mòwic ò gwësnëch zachach temù, że są... na przëmiôr szkòdlëwé.
Abò temù, że nie są prôwdą. Chto wié dze je prôwda? Wiele
lat lëdze wierzëlë, że słunce krący sã wkół zemi. Nawetka
mądri lëdze w to wierzëlë! Ë zôs wëskòcził taczi Kòpernik
ë rzeknął że nié. Że je jinaczi. Ale nie chcemë tegò zabëc,
że i Galileusz miôł kłopòtë - prawie temù, że mëszlôł jinaczi
jak jinszi. Wòlnota słowa pòlégô na tim że móże głosëc swój
pòzdrzatk nawetka, czéj mądri lëdze nie są z nym zgòdny. Nawetka,
czéj bë gôdôł bzdë! Wòlnota słowa to je to, że nicht te ni
móże zakôzac. A to czë gôdô mądro czë głëpò - to ju jinszô
zacha.
Chcemë le sã przëzdrzëc temù. Jeżlë gôdóm głëpò - to je le
mòja strata. Nicht mie ni mdze słëchôł, jeżlë mdã feflotac.
Zato jeżlë w mòjim pòzdrzatkù je cos mądrégò - niechôj to
mdze takô skra do diskùsëji, do pòlepszeniô. Nôwôżniéjszé
je dejadë lëdanié - tolerancëjô jinszëch pòzdrzatków. Je brëk
lëdac je nawetka, czéj nie jesmë zgòdny. Skądka doch mómë
tã gwësnosc, że to, co më rzeczemë, je czëstô prôwda?
Më tuwò - nôród jaczi sã bùdzy - mómë w se dwie frakcëje.
Jedną - jakô bë chca zrobic z nas plemiã. Òdmòwic samim so
prawa bëcô sobą, włôsnym nôrodã. Wgadac nóm, że jesmë jakôs
dzywnô grëpa etnicznô. To są ti lëdze, jaczi przede wszëtczim
sã czegòs bòją, a pò drëdzé sã sromają. Tak jak 20 lat temù
wikszosc Kaszëbów sroma sã pùbliczno gadac pò kaszëbskù, tak
ti dzysô sromają sã bùszno pòwiedzec „Jesmë nôród.” Jô mëszlã,
że to je to samò zjawiszcze. Nie wiém pò prôwdze czemù sã
sromac ë czegò sã bac. Doch w XIX - XX wiekù òdeckło sã wiele
nôrodów, jaczé bëłë mni gòtowé do òdecknieniô jak Kaszëbi.
Sromac sã mòże blós tegò zaòstaniô. Chcemë le spëtac, jak
to bëło z Czechama, Lëtwinama, Mecedończikama, na przëmiôr.
Doch w 1920 rokù czedë Czechë dobiwałë samòstójnosc, pò czeskù
gôdalë lëdze blós w nôbarżi dzëczich partach gór! W gardach
wszëtcë gôdalë pò miemieckù. Jãzëk czesczi mùszôł bëc bezmała
stwòrzony òd nowa, òd pòdstôw! A ò tim czasu pò kaszëbskù
ju bëła lëtratura! Bëłë słowôrze! Bëło ju pôrãdzesąt lat òdkądka
Ceynowa wëdôwôł pismiono pò kaszëbskù!
Abò blós na sztërk zazdrzimë do Mecedoniji. W tim kraju lëdze
gôdają pò macedonskù i wierzą że to je apartny jãzëk. Zato
Bùłgarzë są gwësny, że ni ma jãzëka macedonsczégò, blós je
to dialekt bùłgarsczi. Mają Macedonczików za Bùłgarów, jaczi
le gôdają perzinkã jinszim dialektã.
Jinszô zacha je swiąda. Jakô bëła swiąda Czechów w 1920 rokù?
Jô bë chcôł żebë mòże jaczi historik, chòc na jednã starnã
tu do naju pismiona ò tim napisôł. Jô sã jaż tak bëlno na
historëji nie znajã, ale jem béł ùczony, że òd bitwë pòd Biôłą
Górą, czéj stracëlë samòstójnosc, Czeszë le tracëlë téż swòjã
swiądã, jãzëk ë apartnosc. Téj kòl zaczątkù XX wiekù nie bëła
tak wiôlgô.
Cekawô zacha je to, że nicht ni ma strachù ùżëwac słowa „nôród”
czéj gôdô ò Jindianach na przëmiôr Dakòta. Wszëtcë mówią nôród
Dakòta i kùńc. Chòc to je plemiã, jaczé ni mô swòji samòswiądë
ni kùlturë na taczi równi jak Kaszëbi czë jinszé nôrodë Europë.
Në, a rzeknijmë so jesz dwa zdania ò ti drëdżi frakcëji.
Drëgô, ta ni mô strachù ani nie sromô sã swòji kaszëbiznë.
Gôdô pùbliczno pò kaszëbskù, drëkùje ë pisze. Bùszno trzimie
kaszëbską fanã na Banie Jednotë. Ni mô strachù ùczëc kaszëbsczégò
jazëka we szkòłach. Wikszosc z ti drëdżi frakcëji nie zajimô
sã tak teòreticznyma jiwrama jak to czë jesmë nôród w 10%,
50% czë 99%. Zwëczajno prôcëją dlô kaszëbiznë. Biôtkùją ò
to, co terô dlô ni je wôżné: mają starã ò kaszëbiznã w edukacëji,
pismionach, telewizëji ë rediu, ò głos kòl władzë, ò czëcé
juwernotë, jednotë ë bùchë.
Ta drëgô chce nadrobic to zaòstanié jaczé je kòl naju. Wiôldżi
zaòstanié jeżlë chòdzy ò nôukã ë przëtomnosc jãzëka w mediach
ë żëcym. Zaòstanié jeżlë chòdzy ò juwernotã ë swiądã. Jakbë
to béł wëscyg, to rzecz jasnô jesmë w nym z przódkù w pòrównanim
z jinszima nôrodama na przëmiôr Azëji, jaczé mają baro lëchą
samòswiądã.
Nie chcã pòdawac nôzwësków, ni gadac że chtos je lëchszi.
Ni ma pòdzélu na lëdzy lëchszich ë bëlniészich, jakò na tich,
co są z nama zgòdny abò nié. Chcã wierzëc, że ti chterny kritikùją
tã drëgą frakcëją robią to czëstim sërcã ë z miłotë kaszëbiznë.
Jinaczi jã widzą, wierzą mòże w jinszą kaszëbiznã. To niżóden
jiwer. Nie kòżden mùszi w niã wierzëc tak samò. Sygnie, żebë
nie robilë nick procëm Kaszëbiznie, jak na przëmiôr jeden
ksądz co na kôzanim gôdôł, że jeżlë Kaszëbi mdą za baro apartny,
to Matka Bòskô Czãstochòwskô jich ni mdze barnic przed złim.
Nawetka jeżlë ti barżi strachlëwi ni mdą pchôc do przódkù,
je to ju dobrze, że chòc nie copają.
Mie blós sygnie, że ti lëdze w niã wierzą ë robią cos (nawetka
za wòlno), ale do przódkù. Mie to mòże sygnąc, ale mùszimë
wdarzëc, że przińdota nôleżi wiedno do tich co ni mają strachù
ë òdwôżno jidą wprzódk. Do tich co wierzą w dejã.
P. Kąsk
zaczątk |