Samòrządzëna je to taczi ôrt pòdzélu państwa (na gminë, òkrãdżi, wòjewództwa czë jak bë tegò nie nazwac) w jaczim ne subiektë są elementama władzë administracëjny. Są Redë (na przëmiôr gminë), Zôrzãdë, mógą òne stanowic jeden ôrt prawa: normë pòrządkòwé. Ne normë są nôniżi w systemie prawa ë mògą blós słëżëc wëkònaniémù jinszëch nórm np. ùstawòwëch. Ò nëch subiektach gôdô, że je to part władzë administracëjny, czëlë wëkònawczi. W zanôleżnoscë òd tegò jak baro są samòbëtné - są mni abò barżi pòdległé rzãdowi centralnémù. W tim kraju w jaczim żëjemë, nie są baro samòbëtné. Jak na warënczi europejsczé - grôd jich samòbëtu béł zwëczajny 20 lat temù, terô są mni jak na przëmiôr w Jitaliji, Hiszpaniji abò Miemcach.

Autonomijô, zato, je to taczi ôrt samòrządzënë, w jaczim w kòżdi òbéńdze są zòrganizowóné òrganë władzë wëkònawczi, ale téż ùstawòdawczi. Czasã nawetka sądowny. Są òne dëbeltowé, bò rzecz jasnô je téż òglowòkrajowô władzô ezgekùtiwnô (wëkònawczô) ë ledżislatiwnô (ùstawòdawczô). Aktë, co są wëdôwóné przez ne autonomiczné òrganë mùszą bëc zgòdné z aktama wëdôwónëmi przez władzą òglowòkrajową, ale ne aktë òglowòkrajowé są barżi òglowé. Nié tak dokładno normùją wszëtczé zachë ë wicy òstôwiają samòbëtnoscë òbéńdë.

Tëli sygnie, żlë chòdzy ò zrozmienié nëch dwùch słów. Terô chcemë le pòmëszlëc sztërk, jaczé są zwënédżi jednégò ë drëdzégò. Na òglim - co do tegò znajôrze prawa są zgòdny - tim lepi fùnkcjonérëje kraj, jim wikszô samòrządzëna je dónô òbéńdóm. Władzô je stwòrzonô dlô lëdzy a nié lëdze dlô władzë. Jeżlë władzô òpiartô je na samòrządzënie - téj mòże chùtczi dzejac tam dze ji je brëk. Mòże lepi òdpòwiadac na zdrëszënowé brëczi. Mô lepszi kòntakt z òbiwatelama, a doch chcemë twòrzëc zdrëszënã, krôj òbiwatelsczi. Ë do tegò nicht nie zmùszô jednëch òbéńdów do przëjicô złëch ùdbów, jaczé doch mógą bëc baro dobré dlô jinszëch. Wëchôdô to z tegò, że kòżdô zemia, òbéńda mô jinszé warënczi (nawetka nôtëralné) ë je je brëk rozëmno wëzwënégòwac. W ùstroju autonomicznym kòżdô òbéńda wëbiérô nôlepszé dlô se.

Drëgô wôżnô zacha to są - to je wiedzec - dëtczi. W ùstroju ùnitarnim (a jesz gòrzi w centralnosterowónym, jaczi béł do niedôwna kòl naju) wszëtczé pòdatczi jidą przódë òd òbiwatela do rzãdu we Warszawie, a pùzni są nazôd dôwóné wszelejaczim jinstitucëjóm w òbéńdze. To je wiedzec, że taczé sélanié dëtków tam ë nazôd wiele kòsztëje - doch chtos je mùszi pòrechòwac rôz tu kòl naju, pùzni drëdżi rôz we Warszawie, ë pòtim jesz rôz czéj òne do naju wôrcają. Czë nie je lepi, żebë òne bëłë le rôz rëchòwóné? Naju pòdatczi mają kòl nas òstac - na naju zemi, a nie jachac dzes na drëdżi kùńc swiata.

Jinszô zacha - mdã le sygnalirowac gwësné zachë, nie sygô tu placu żebë ò nëch wszëtczich dosc wiele napisac - je przëtomnosc naju kùlturë ë jãzëka. Czë wiész drodżi Czëtińcu jak grãdo je wprowadzëc drëdżi jãzëk legalno ë w 100% do ùrzãdów? Jo, niechterné òkrãgòwé ùrzãdë przëjimają ju pisma ë lëdzy pò kaszëbskù, to je prôwda, ale chòdzy mie ò to, żebë całô administracëjô mògła bëc dwùjãzëcznô. Terô tak pò prôwdze na to bë brëkòwało ùstawù. Në a taczi ùstôw w tim kraju, to mùszi ùchwôlëc Sejm. Sami wiéta jak to dłëgò dérëje ë jaczé są na to mòżlëwòtë, czéj nawetka pòłwa pòsłów z Kaszub nie je tim zajinteresérowónô a pòłwa dzejôrzów naju òbéńdë je procëm - z ùrzaskù.

A w ùstoju autonomicznym to je mòżno zrobic na równi władzë òbéńdowi i kùńc. Ni mùszi pëtac lëdzy z jaczégòs Lëblëna czë jinszégò Wrocłôwia jaczi je jich pòzdrzatk na to - to doch nie jich zacha. Tam samò më téj ni mdzemë rozsądzëwac ò jich jiwrach. Niech kòżden mô swój włôsny rozëm na swòje jiwrë!

Tak samò je z ùczbą kaszëbiznë we szkòłach - sami mòżemë rozsądzëc ò tim. më bë ni muszëlë zajimac czasu tim ùrzãdnikóm w Ministerstwie we Warszawie dlô zrobieniô tak prosti ë nôtëralny zachë jak szkòłowizna. Tak samò je z wszëtczima jinszima zachama, przede wszetczim z gòspòdarką. Kò chto mdze miôł wikszą dbã ò gòspòdarkã mòrską ë rëbôków jak më sami? Czë jich rozmieją ti lëdze we Warszawie, co czãsto mòrzã nawetka na òbrôzkù nie widzelë? A chto mdze rozmiôł gbùrzëznã kaszëbską lepi jak le sami Kaszëbi?

Mój ôrt żëcô je nie wpichac mòjégò nosa w nié mòje zachë, a téż nie lubiã ë nie lëdóm jak chto wtikô swój w mòje. Ë wam rzeknã, że dzãka temù mést dobrze wëchôdóm, a na gwës móm czëcé samòbëtnoscë ë swòbòdë.

Cëż je nót terô? Pò pierwszé (jak chto mie nie wierzi w to co móm rzekłé na zaczątkù niech le so weznie jakąs ksążkã do administracëjnégò abò samòrządzënowégò prawa ë so pòczëtô) - mùszimë wdôrzëc co to znôczi autonomijô ë samòrządzëna. Mùszimë kùreszce zrozmiec że samòrządzëna, autonomijô ë samòstójnosc to përzinkã co jinszégò. Ne wszëtczé słowa mają swòje znôczenié, ë félą je żlë chtos autonomiją kòjarzi ze samòstójnoscą. To je co jinszégò. Pò drëdżé: mùszimë sã nëch słów òprzestac bac ë naczic ò nëch głosno gadac. Nôlepszé wiedno mòże òsygnąc czéj człowiek gôdô z jinszima ò swòjich ùdbach ë jiwrach - téj rôczã do òglowòkaszëbsczi diskùsëji na témã „samòrządzëna - autonomijô - darga na przińdotã”. Pò trzecé: mùszimë so pòmëszlëc czë je nóm tegò brëk ë czë je wôrt. Jô mëszlã, że jo. Mëszlã téż., że czéj strukturë zôpadnoeuropejsczé są dlô naju za wzór, té mómë je naslôdowac w całoscë, a nié blós w jaczich wëbrónëch dzélach. Jeżlë ne strukturë nie są dlô naju niżódnym wzorã, mùszimë wdôrzëc, że samòrządzëna ë autonomijô to je le jednô darga, żebë nie skùńczëch jak Sowieckô Zrzesz. Nôbarżi rozwiti ë nôbògatszi krôj na swiece - Zjednóné Stanë Americzi - mają ùstrój federalny jaczi pòlégô na tim że wszëtczé òbéńdë są równo autonomiczné. Dosebno Miemcë czë Jitaliô. Zato kraje w jaczich nie dôwô rozwicégò samòrządzënë stôwają sã chùtkò scéną kòrupcëji ë wërosnieniô ùstrojów niedemòkraticznëch.

P. Kąsk

zaczątk