Jak zszargac Kaszëbiznã? Nôprosti - wëbic wszëtczëch Kaszëbów. Ale to nie je tak letkò, téj mòże bãdze lżi, żebë sami Kaszëbi jã zszargalë? Nôwôżniészé je, żebë Kaszëbi ùtracëlë dëcha. Żebë nie chcało sã chcec. Żebë odniechcało sã bëc Kaszëbama. Jak to zrobic? Czë mòże cos taczégò zrobic? Pôrã przëmiarów? Kaszëbiznã we zdrzélnikù le òb 25 minut na tidzéń, a bënë programù - kùpa lëdowòscë, sentimentalnoscë, môło dinamiczi. Jeżlë chòdzy ò pismiona, to nôlepi pò pòlskù (dzysô le Òdroda wëchôdô pò kaszëbskù, we wszëtczëch jinszëch kaszëbizna je le dodôwk do głównégò tekstu w pòlsczim jãzëkù). Wszëtczé zéńdzenia kaszëbsczëch stowôrów na jaczëch móm bëté są pò pòlskù, a pò kaszëbskù gôdô czasã le jeden abò drëdżi. Pòliticë jaczi reprezentëją Kaszëbë trzëmają wiedno pësk zatchłi, jeżlë chòdzy ò Kaszëbiznã - za wëjątkã mòże jednégò, co w òbarnie tobaczi w Senace RP pò kaszëbskù gôdôł pôrã lat temù, czë pôru jinszëch, co z Warszawë przëjeżdżają na naje kaszëbsczé rozegracëje. Ti co mają dawac przikłôd - dôwają przikłôd - gôdaniô pò pòlskù.
Co jesz robic, żebë Kaszëbóm òdechcało sã bëc Kaszëbama? Je nót zabrac jima jich czëcé wôrtnoscë, bùchã ë samòswiądã. Jeżlë jima rzekniemë, że są grëpą etniczną (wejta leno - pò kaszëbskù na to nawetka słowa ni ma!) téj ni mdze zdrzódła czëcé samòswiądë, wôrtnoscë. Cëż to doch je na grëpa etnicznô? Mie sã zdôwô, że to „pëszné” słowò znaczi to samò co nôród, ale brzëmi tak, że prosti człowiek nie rozmieje ò co chòdzy. Në dëcht le héwò!
Sygnie tegò! Më, chtërny - procëmno - nie chcemë zszargac kaszëbiznë, le jã rozwijac ë rozkòscerzac, mùszimë òb sztërk pòmëszlëc, co je nót zrobic,

a przënômni zabédowac,

żebë nã lëchą sytuacëją zjinaczëc. Przede wszëtczim „pòstawic na młodëch”. A pòza tim:
Pò pierszé. Za wiele je kòl nas rozegracëjów fòlkloristicznëch a za môło pòwôżnëch. Lëdze, a òsoblëwie młodi lëdze, nie lëdają za baro lëdowiznë. Òni brëkùją nôbarżi kùlturë - tak zwóny - terëczasny. Chòdzy mie tu ò mùzykã, pismieniznã... Kò lëdze co mają 18 czë 20 lat ni mdą chãtno czëtac, czë spiewac wcyg ò tim jak jaczi tam tata kùpił kòzã czë jak to gbùr pòle òrze abò rëbôcë na mòrze jadą.... Są doch piãkné lëdowé piesnie kaszëbsczé, ale chcemë le so rzeknąc to prosto, że lëdowizna je le part kùlturë nôrodowi. Le part! Ni mòże tedë miec ji za całą kùlturã. Kùlturą kaszëbską są (a dëcht le nié lëdowòscą) taczé faktë kùlturowé jak na przëmiôr karno Chëcz, Blenders, czë jinszé grëpë ë kòmpòzëtorzë kòmpònujący terëczasną mùzykã. Jeżlë chòdzy ò pismieniznã - ti pisôrze, jaczi òderwelë sã kùreszce òd przikładu - topòsu bëlnégò gbùra, abò redosnégò kòntemplowaniô rodë. Móm czëté, na przëmiôr, że jeden z terëczasnëch pisôrzów kaszëbsczich - pisze pò kaszëbskù prozã ò swòjich przeżëcach òb czas tradżedii 11. séwnika, czéj béł niedalek WTC. To je téma! A nié wcyg le ti gbùrze!
Kaszëbizna, bë na wiedno ùtrzima sã we wikszich gardach, mùszi swòją lëtraturą weńc w òkrąg zajinteresérowaniów tich lëdzy, co tam miészkają. Jeżlë bãdze w kaszëbsczi lëtraturze blós ò rëbôkach - mdze to lëtratura rëbôckô; jeżlë blós ò gbùrach - bãdze to gbùrskô lëtratura. Jeżlë, zato, bãdze w ni i ò gardze i ò wsë, i ò gbùrach i ò sztudérach, mdze ë roman pò kaszëbskù ë dokôzë „wësoczé” jak Rémùs - téj kaszëbizna mdze dlô wszëtczëch. Mdze lëtraturą całégò nôrodu kaszëbsczégò , a nié le jedny jegò warkòwi czë spòlëznowi grëpë.
A przede wszëtczim - lëtratura kaszëbskô je to lëtratura pò kaszëbskù! Terô są taczé trzë ôrtë pisaniô przez kaszëbsczëch pisarzów: całi dokôz - wszëtkò pò pòlskù; całi dokôz pò kaszëbskù (jeden z partów spòminków B. Jażdżewsczégò „Wspomnienia kaszubskiego gbura”); abò narracëjô pò pòlskù, a dialodżi pò kaszëbskù jak A. Łajming czë M. Majkòwsczi. Jô mëszlã, że nôwicy wôrtnotë mô ten dokôz, co je pò kaszëbskù napisóny - nôwicy wôrtnotë dlô kùlturë kaszëbsczi; doch - jeżlë chòdzy nóm ò kùlturã pòlską, to je jinszô zacha! Ë jeżlë chcemë zmòcnic kùlturã kaszëbską - téj mùszimë przëcësnąc dëcht le to! Żebë më ë naju dzecë mielë z czegò wëlowac so do czëtaniô. Żebë më ni mùszelë wëlowac midzë cekawą ksążką pò pòlskù, a niecekawą pò kaszëbskù! Niechôj mdą cekawé pò kaszëbskù! Na to je le jeden ôrt - wëdawac, drëkòwac pò kaszëbskù co le sã dô - nôlepszi pisôrze ë nôlepszé dokôzë sã ùtrzimają na rënkù. Gwësno nalézą sã chãtny do kùpieniô ksążków kaszëbsczëch. Jô sóm czãsã òstatny dëtk wëdóm na ksążkã, jeżlë widzã, że titel ë derżeń je pò kaszëbskù.
Pò drëdżé. Jawno naczic òglowò-nôrodową diskùsëją kaszëbską na témã:

przińdnota.

Ni móm na mëszlë terô pôrodniowégò zéńdzeniô mądrëch lëdzy, co pòsedzą so ë pôgôdają ò sytuacëji kaszëbsczi lëtraturë czë spòlëznë ë mdą so gadac miłé słowa ë narzekac na to że kaszëbizna dżinie. Nié! Dzysô je nót taczi diskùsëji, co w ni mdą brelë part stôri, młodi, robòtnicë ë jinżéniérë, ë ta mdze dérowa nié pôrã dniów, le pôrã lat. Mdze gôdóné nié le słowã (chòc téż) ale przede wszëtczim czënã. Mùszimë w ni bùszno, òdwôżno, bez lãków ë kòmpleksów rzeknąc: Tu są Kaszëbi! Ë chto je Kaszëba - Kaszëbą òstónie! To mùszą zrobic naszi przédnicë - przédnicë rësznotë kaszëbsczi. Mùszi to bëc diskùsëjô wszëtczëch pòzdrzatków ë karnów. Ë co nôwôżniészé - mùszą rozmiec naczic diskùsëją, a nié òd pòczątkù żdac za tim, bë jã jak nôchùtczi zakùnczëc ë zatchnąc.
Trzecô zacha. Szkòłowizna. To je prôwdzëwô jinwesticëjô w młodzëzna, czéj òd môłégò człowiek mô wikszi òbzór. A wikszi òbzór to wicy wiédzë ë wicy jãzëków, jaczé znaje. Jô mëszlã, że kòżden młodi człowiek w naju òbéńdze mô znac - czéj kùńczi szkòłã - jãzëk kaszëbsczi, pòlsczi ë jesz jaczi trzecy: anielsczi, miemiecczi czë co tam chce. Ë nôuka nëch jãzëków mùszi bëz òbrzészkòwô! Czéj czasã mie pitają: czemù nôuka kaszëbsczégò mô bëc òbrzészk dlô nié-Kaszëbów. Jô na to òdpòwiôdóm: a jak wëjedzesz ë zamieszkôsz we Francëji to jaczégò jãzëka we szkòle sã mdą twòje dzôtczi ùczëłë? Në doch môlowégò.
Za wiele ju tegò gôdaniô, doch to nié kôzanié. To co móm wëżi rzekłé, to je le zaczątk, chòc téż përznã zadzéwk. To je zaczątk diskùsëji, ë móm nôdzejã, że chtos mdze chcôł diskùtowac z mòjim pòzdrzatkã. Wszëscë wiémë, że dzãkã rozmòwie, òbaji rozmówcë stôwają sã mądrzészi, a dlô sprawë mòże wińc co dobrégò.

P. Kąsk

zaczątk