4 (16) / 2002

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Czemù wôrt je gadac?
• Grajemë w balã
• Prawa nôrodnëch miészëznów
• Cëzé chwôlita, swòjégò nie znajeta...
• E. Gòłąbk – pòlemika z tekstã Ł. Grãdzëcczégò: Kaszëbi z Europie

Nié le Kaszëbë:

• Mòja darga kù kaszëbiznie

Rozmowa miesąca:

• Dlô rozrostu Kaszëbiznë - wewiôd z S.Janke

Kùltura:

• Czëtanié Gduńska – czëtanié Grassa
• Ò wëstôwku céchënków G. Grassa
• Ze słowôrza Zëchtë

Lëteratura:

• Òda do młodectwa - A.Mickiewicz / dolmaczënk S.Janke

Historëjô:

• Céchùnczi z historëji Tatczëznë – nôslédny dzél – cząd 1308-1454.

Prawa nôrodnëch miészëznów - part 1

Ni ma barżi skòmplikòwónëch ë głëpëch sztridów jak kònfliktë nôrodowé. Lëdze ni mają mòżlëwòtë bë so wëlowac stronã, bò ta òsta jima dónô przez jich ùrodzenié. Ò tim gôdô Hùntingtón, że spòdlowim pëtanim czedës, òb biôtczi klasowé ë dejowé, bëło „Pò jaczi jes stronie?”. Lëdze mòglë ë wëlowelë so stronã. W kònflikce cywilizacëjów pëtanié je: „Chtojes Të?” To je ju cos co òstało nóm dóné, cze ni mòżemë zmienic. Jak wiémë, òd Bòsnie pò Kaukôz ë Sudón, lëchô òdpòwiédz na taczé pëtanié òznôcza kùlã w łeb. Nawetka barżi òd przënôleżnoscë etniczny, lëdzy diskriminëje przënôleżnosc do jaczis wiarë, relidżi. Òsoba mòże bëc pół-Francuz, pół-Arab ë na dodôwk òbiwatelã dwùch jinszich krajów. Ni mòże zato bëc pół katolëk ë półmùzułmón.
Rôz to zdarzëło sã w Nordowi Jirlandëji. Jednégò wieczora jaczis szoféra òstôł zatrzimóny na dardze przez karno lëdzy z barnią. Ti zapitelë: „Chto jes Të?”. Nen béł përznã baf ë nie wiedzącë co rzec, òdpòwiedzôł „Żid”. To gò nie ùretało, bò ti gò zapitelë „Lëtersczi czë katolëcczi Żid?”
Problém prôw miészëznów je dosc stôri, je òd wielu stalatów. Regùlacëje w prawie midzënôrodnym, dejade, są dosc młodé – wszëtczé pòwstałë w 20im stalatim.
Jesz w stôrożëtnëch krajach dobiwca, lëdôł żebë dobëti dôwôł tczą swòjim bògóm. Bòdôj, ò dłudżi cząd regle w ti grze twòrził dobiwca – krôj dôżniészi. Dlô taczégò wôżniészé są spòdlowé deklaracëje, nié prôwdzewé òbrzeszczi.
Ò dłëdżi cząd problém nôrodnëch miészëznów midzënôrodnô zdrëszëna mdze mia za problém relidżijny, a nié pò prôwdze etniczny, miészëznowi. Wiedeńsczi Kòngres w 1814 rokù pierwszi rôz w jednym dokùmence midzënôrodnym głosy swòbòdã wszëtczich relidżijów. Òstałë tej ne ùgwësnioné dlô Królewstwa Niderlandów (w tim czasu ùtwòrzonégò), jaczé zjednało lëterską Hòlandią ë katolëcką Beldżią ë dlô Genewsczi Repùbliczi (òstałë do ni dołączoné niechtërne zemie pòd władzą Sardiniji). Nie doticzëło to jinszich krajów. Znôu je widzec, że prawò je jinszé dlô krajów dôżnëch a jinszé dlô słabëch.
Na Berlënsczim Kòngresu w 1878 rokù Tureckô, Rumùnskô, Bùłgarskô ë Serbijô òstałë zmùszoné do przëjicégò prawa relidżijnëch swòbòdów. Bëło to przë pòpiarcym Miemców, Austro-Wãgrów ë Jitaliji.
Pò zakùnczenim I Swiatowi Wòjnë, w drëdżi ùdbie prezydenta Zjednónëch Krajów Wilsona dlô Ùgôdënkù Lëdżi Nôrodów, nowi òrganizacëji ò swiatowim zasëgù, je rzekłé ò nôrodnëch miészëznach: Lëga mdze żãdac òd nòwòùtwòrzonëch krajów, jakno pierszi warënk ùznaniégò jejich samòstójnoscë abò autonomiji, żebë zagwësniłë dawac wszëtczim rasowim ë nôrodnym miészëznóm pòd jich rzãdama, ùstawòwò a téż fakticzno prawa ë ùbëtk, jaczé dôwają rase abò nôrodowi wikszoscë swòjégò kraju.

Dušan-Vladislav Paždjerski

zaczątk 

Dušan-Vladislav Paždjerski

Autór je wëkłôdowca w katédrze slawisticzi Gduńsczégò Ùniwersytetu, ùrodzył sã w Serbie. Kaszëbsczégò ùczi sã na lektorace prowôdzonym na GÙ przez dr M. Cybùlsczégò.