4 (16) / 2002

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Czemù wôrt je gadac?
• Grajemë w balã
• Prawa nôrodnëch miészëznów
• Cëzé chwôlita, swòjégò nie znajeta...
• E. Gòłąbk – pòlemika z tekstã Ł. Grãdzëcczégò: Kaszëbi z Europie

Nié le Kaszëbë:

• Mòja darga kù kaszëbiznie

Rozmowa miesąca:

• Dlô rozrostu Kaszëbiznë - wewiôd z S.Janke

Kùltura:

• Czëtanié Gduńska – czëtanié Grassa
• Ò wëstôwku céchënków G. Grassa
• Ze słowôrza Zëchtë

Lëteratura:

• Òda do młodectwa - A.Mickiewicz / dolmaczënk S.Janke

Historëjô:

• Céchùnczi z historëji Tatczëznë – nôslédny dzél – cząd 1308-1454.

PÒMÒRZÉ GDUŃSCZÉ W CZĄDZE KRZËŻÔCCZÉGÒ PRZÉDNICTWA

(1308-1454)

Na zaczątkù 14. stolata pòliticzno-wòjnowô sytuacëjô Gduńsczégò Pòmòrzégò nie bëła za baro sztabilnô. Przechôdało òno z rãków do rãków a rządzecëlama jegò bëlë w tim czasù ksyżec Władi Łoczietk ë król pòlsczi ë czesczi Wacław II. Równak dërch chãc na zajãcé ti zemie mielë Brandenbùrczicë ë, jak sã pózni òkôzało, téż Krzëżôcë. Pò smiercë Wacława II ë Wacława III rządë na Pòmòrzim òbjął Władi Łoczietk, jeden z nëch ksyżãtów, co chcëlë sparłãczëc pòlsczi zemie pòd jednëm przédnictwã. Dejade stanowiszcze jegò nie bëło za baro mòcné, ò czim pamiãtalë jegò nieprzëcélë, òsoblëwie rządzecëlë Margrafiznë Brandenbùrsczi. Czej Łoczietk miôł jiwrë w jinëch placach swòji monarchëji, pòstanowilë òni wëzwëskac leżnosc ë zając pòmòrską zemiã. Zdarzëło sã to w 1308 rokù. Brandenbùrczicë wnëkalë tedë na Pòmòrzé ë zajãlë je razã z Gduńskã. Ksyżec Łoczietk, jak jô ju przódë wspòminôł, béł w tim czasu za baro zajãti tim, co dzało sã w jinëch dzélach jegò państwa. Króm tegò nie miôł òn tëli mòcë, żëbë samémù zajic Pòmòrzé. Wszetkò to sprawiło, że pòjawia sã ùdba, żëbë ò pòmoc w ti sprawie pòprosëc Krzëżôków. Ti, czej Pòlôcë proszëlë jich ò pòmoc w wenekanim Brandenbùrczików z Pòmòrzégò, òkôzalë sã baro chãtny. Równak, jak sã pózni òkôzało, nie zôleżało jima (Krzëżôkóm) na pòlsczich rządach na pòmòrsczi zemi a le na sparłãczenim ji z swòjim prusczim krajã. Na pòczątkù wszetkò wezdrzało bëlno. Wòjskò krzëżôcczé wlazło na Pòmòrzé ë wënekało stądka Brandenbùrczików. Dejade pózni, miast wrócëc nazôd do se, Krzëżôcë zajãlë gard gduńsczi ë wëgónilë z niegò téż ë pòlsczi òbsadzënk (sta sã to jesz w 1308 rokù). Kąsk pózni, bò ju w rokù 1309, wòjska krzëżôcczé dobëłë półniowi dzél Pòmòrzégò wespół z gardã w Swiecym nad Wisłą ë ùmòcnilë sã tam. Na nen ôrt Zakon Krzëżôcczi, mòcą ë cëgaństwã, zbiôtkòwôł Gduńsczi Pòmòrzé ë sta sã òno dzélã krzëżôcczégò państwa. Ustôw nen dérowôł jaż do zaczątkù trzënastolatnéj wòjnë (òdbiwa sã òna w latach 1454-1466).

Gwësno, że rządzecëlë (òd 1320 rokù królowie) pòlsczi nie pògodzëlë sã ze stratą pòmòrsczi zemi. Dërch uznôwalë jã za wôżny dzél swòji monarchëji ë próbowëlë jã dostac nazôd. W pierszi pòłwie 14. st. òdbiwałë sã procesë sądowé, co miałë dokôzac prawò Pòlsczi do Gduńsczégò Pòmòrzégò ë chòc prôwdą je to, że Pòlskô te procesë wëgriwa, to równak wiele wikszą mòc wòjnową mielë w tim czasu Krzëżôcë. Biôtczi zôs, jaczi pòd kùńc swòjëch rządów tocził z Krzëżôkama Łoczietk, téż nie doprowôdzałë do dostaniô Pòmòrzégò. Kùreszce w 1343 rokù król pòlsczi Kazmiérz Wiôldżi doszedł do swiądë, że terô Pòlskô mô za mało mòcë na to, żëbë wòjnowo òdebrac pòmòrską zemiã Krzëżôkama ë zawarł z nima pòkojową ugòdã w Kalëszu. Pòstanôwia òna, że Gduńsczi Pòmòrzé òstónie pòd przédnictwã Krzëżôków ë bãdze dzélã jich prusczégò kraju. Ùstôw taczi dérowôł bez całą drëgą pòłwã 14. ë pierszą 15. st.

Timczasã w rokù 1386 Pòlskô sparłącza sã uniją z krajã lëtewsczim. Dzãka temù sta sã mòcniészô ë nalazła so zdrësznika, procëm Krzëżôkom. Brzadã tegò bëłë wëgróné biôtczi, jaczé toczoné bëłë w latach 1409-1435 (w tim Grunwald). Nama chòdzy równak w tim placu ò to, jaczi cësk mia ta zmiénionô pòliticzno-wòjnowô sytuacëjô na dzeje Gduńsczégò Pòmòrzégò. Przede wszetczim przëgróné biôtczi z Pòlôchama ë Lëtwinama òsłabiłë państwò Krzëżôcczégò Zôkònù. Nôprzód, a òsoblewie w czasach, czej Wiôldżim Méstrã béł Winrich von Kniprode, Zôkón béł dosc tëli mòcny, że nie muszôł za baro liczëc sã z tim, co mëszlą ò nim jegò pòddóny. Pò przegróny biôtce pòd Grunwaldã sta sã widné, że Zôkòn Krzëżôcczi nie mô ju tëli mòcë, co chùdzy ë jegò pòddóny zaczinalë corôz czãsczi òkazëwac swòje niezadowolnienié. Kureszce w rokù 1440 ùtworzëlë òni Prusczi Związk, dzãka chternémù chcëlë uzwëskac cësk na sytuacëją swòją ë całégò kraju. Do karna tegò przenôlegało strzédnobògaté ricerztwò ë mieszczónie Chełmińsczi Zemi, Gduńsczégò Pòmòrzégò, Pòwislô ë Warmie. Równak sztridama midzë Prusczim Związkã a Krzëżôcczim przédnictwã ë tim, jaczi bëłë jich skùtczi zajmiemë sã w jinym czasu. W tim zôs môlu wôrt bë bëło jesz na kùńc chòc kąsk rzec ò tim, co nôbarżi kòjarzi sã nama z Krzëżôkama, czëlë ò jich zómkach.

Jak ë jinë dzéle kraju Zôkònù Krzëżôcczégò, tak ë pòmòrskô zemia òsta pòdzelonô na kòmturstwa czë krzëżôcczi jednotë administracëjowé. Sedzbë jich mieszczëłë sã bez nôdłëgszi czas w taczich zómkach jak Gduńsk, Gniéw, Swiecé nad Wisłą, Tëchòla ë Człochów. Nie bëłë to bùdinczi jaż tak wiôldżé ë szerok znóné jak sedzba Wiôldżich Méstrów w Malbòrgù, ale téż wôrt są wspòmnieniô. Niechterné z nich, w wikszim czë miészim dzélu, zachòwałë sã do dzysô. Mëszlimë tùwò w tim placù ò taczich pamiątkach stôri bùdowiznë, jak na przëmiôr zómczi w Gniewie, Swiecym nad Wisłą (to w nadwislańsczim, kòcewsczim dzélu Pòmòrzégò). Co sã zôs tikô samich Kaszëbów, to mómë tam midzë jinyma zómk w Bëtowie, resztczi dosc wiôldżégò zômkù w Człuchòwie, przebùdowóny zómk w Lãbòrgù, ë fùndamentë gardù w Puckù.

Fòrmellów Słôwk

zaczątk 


Na Jinternece nigdë ni môsz
wszëtczégò…

żebë miec wiedno całą Òdrodã, wiedno na czas – òbacz tuwò
Mòżesz nas wspòmòc w wëdôwanim abò kòlpòrtażu?
Napiszë do naju!