Ze Stanisławã Janke, pòetą, pisôrzã, tołmaczã, gazétnikã „Pòmeranii” rozmówiô Tomôsz Antón von Piechòwsczi

Witóm Was baro mileczno. Òd jaczégòs czasu w òbiégù „Òdrodë” cygnie sã sejmikòwanié ò tim, czim je kaszëbskô lëteratura. Sztrid òstôł wëwòłóny przez pùblikacjëjã prof. Jerzégò Sampa, w chtërny òn przedstawił dwa rozmieniô tego terminu. Jedno z nich ùznôwô za tã lëteraturã artisticzné dokôzë napisóné przez Kaszëbów w kaszëbsczim jãzëkù, drëdżé - szerszé - téż ùsôdzczi napisóné pò pòlsku ò sprawach kaszëbskò-pòmòrsczich. Czë nen ôrt dzeleniô wëdówô sã Wama klôr, jak òn sã mô do tipòlogii jinëch nôrodowëch lëteratur?

Ta sprawa, chòc je czësto jasno ë prostô, w naji rësznoce wiedno wrócô. Profesor Jerzi Samp pòwtórził nã milną ùdbã ò kaszëbsczi lëteraturze za pisórzã Lechã Bądkòwsczim, chtërny ò tim gôdôł na zétkanim ùtwórców w 1977 rokù we Wdzydzach. Pòeta Jan Trepczik jemù tej rzekł: „Za ùsôdzcã kaszëbsczi lëtëraturë móm tegò, co pò kaszëbskù pisze, równo chto bë to béł, a do kaszëbsczi lëteraturë rechùjã te dokôzë, co są pò kaszëbskù pisóné”. Za Janã Trëpczikã pòwiém, że jinégò pòzdrzatkù bëc ni mòże. Na przëswiôdczenié ti ùdbë Méster Jan, jak jesmë nazéwalë negò zawòłónégò kaszëbsczégò piesniodzejôrza, pòdôł przikłôd, że Józefa Conrada znawcë lëtëraturë zgódno trzimają za anielsczégò pisôrza, a naszégò Augùsta Necla za pòlsczégò.

Z tegò co Wë pòwiedzelë pòkôzëje sã baro parłãczny òbrôz - dërżéniowim kriterium pòdzélënkù je jãzëk. Tegò tipù ùdba rodzy równak pòwôżné konsekwencëje prakticzné. Czë më zdajemë sobie sprawã, że to òznôczô òdsadzenié z krągù kaszëbsczich lëteratów Kaszëbów piszącëch w pòlsczim jãzëkù?

Wedle mòjégò pòzdrzatkù Kaszëbi ùsôdzający swòje dokôzë blós pò pòlskù, jak to robił Augùst Necel czë dzysôdnowi pisórze, Edmund Pùzdrowsczi, Jerzi Samp, nie są kaszëbsczima lëteratama, ale przënôlegają do kaszëbsczi kùlturë, tak samo jak nie-Kaszëbi Izabella Trojanowskô, Lech Bądkòwsczi, Bolesław Fac, Frãcyszek Fenikòwsczi. Òni bëlë bëlnyma Kaszëbama z dëcha i baro wiele dobrégò zrobilë dlô rozwiju kaszëbiznë. Jedny, bò tłomaczëlë kaszëbsczi dokôzë na pòlsczi, jiny, bò wprowadzëlë mòtiwë z naj kùlturë do lëteraturë, jesz jiny, bò bëlë òdwôżniészi w kaszëbsczich sprawach niże sami Kaszëbi. To że ksãża Kaszëbi zaczãlë òdprôwiac msze swiãti w kaszëbsczim jãzëkù je w wikszim dzélu zasłużëna Izabellë Trojanowsczi, chtërna jich do tegò mòcno zachãcywała...

Ale òdpòwiédzmë so prosto: mòże bëc kaszëbskô lëteratura bez kaszëbsczégò jãzëka?

Ni mòże bëc, tak jak nie je do pòmësleniô jistnienié lëteraturë pòlsczi, rusczi, francësczi bez tich jãzëków.

To są równak, wedle mie, lëtereturë z prôwdzewégò zdarzeniô, a kaszëbskô je z biédą „lëteraturką”, lëteraturą „in statu nascendi” jistniejącą pòtencjalnie.

Żlë wezniemë za pòczątk naj lëteraturë manifest Flóriana Cénôwë „Kaszëbi do Pòlôchów”, to kaszëbskô pismienizna ùsôdzônô z pełną swiądą wiarë w jistnienié rodny kùlturë mô dopiérze 152 lata, a jak mdzemë rechòwalë pòczątk od anonimòwëch „Dutków brzesczich” to jaż 600 lat. Równak żle to zmierzimë z historëją jaczis wiôldżi lëteraturë to i tak bądze leno stegna kòle dardżi. Jô równak mëszlã, że w lëteraturze nie jidze ò to jak wiele ji je na pòlëcach, le jak wiele òna wôżi artisticznie i w całosce, co mô do pòwiedzeniô. Naj lëteratura òdmikô przed czetińcem bòhatersczé dwiganié sã Kaszëbów z pòjmaniégò i ùcemiãdżi do pòdmiotowòtë i wòlnotë. Tak jak w kòżdi môłi lëteraturze, tak i w kaszëbiznie nôwicy znaczi pòezjô, a wiele mni proza i dokôzë sceniczné. Czej to mdzemë taksowalë przez lëteracczé ôrtë to nôbarżi trzimô sã epika - òd pòematów Derdowsczégò, przez pòwiescë Majkòwsczégò i Drzeżdżóna pò bôjczi i gôdczi Nôgla, Piepczi. Dzysô dnia, òsoblewie w młodim pòkòleństwie ùtwórców, wësok dwignãła sã lirika. W jednym z esejów jem napisôł: „Darga kaszëbsczi pòeticzi, cygnącô sã òd lëdowi brawãdë, liricznégò gòwarzeniô, przez himne i manifestë nawòłującé do trzimaniô sã rodnégò jãzëka, piastowaniô swòjszczëznë, corôz barżi czerëje sã w stronã egzystencjalny, teologiczny i eschatologiczny refleksëji”.

Wë jesce znóny nié le jakò pòeta, ale téż tłomacz. Wë przetłomaczëlë na kaszëbsczi jãzëk „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza. Czë to je pòtrzébné skòrno Kaszëbi znają ùsôdztwò pòlsczégò piesniodzejôrza z òryginału?

Kaszëbsczi żëbë żił, jak kòżdi jãzëk, mùszi wiedno nabierac òżiwny mòcë z jinëch kùlturowëch zdrojów. Temù téż kaszëbsczi pismieniznie są pòtrzébné tłomaczënczi. Nie jidze tuwò równak ò lëteralné przełożënczi, ale ò òbleczenié jinôjãzëcznëch dokôzów w naj rodné ruchna. Sama kaszëbizna téż na tim zwëskùje, bo colemało pòwstôwają neologizmë, òdrodzają sã archaizmë, twòrzą sã nowé rzeczënczi. A w całoscë dlô mie samégò je to prôwdzëwé wgłãbiwanié sã w pòezjã, redota zabôwianiô sã słowama, szmakanié snożotë wiôldżi pòezji...

Skòrno kaszëbsczi dzece pòznôwają òd pierszich lat szkòłowi nôùczi pòlską lëteraturã, to na spòdlim wzajemnotë (z zachòwanim proporcëji) më bë mùszëlë starac sã ò to, żebë kòżdi Pòlôch, nawetka w mazowiecczim wòjewództwie, zapòznôł sã przez szkòłową ùczbã z czile tłomaczenkama nôbëlniészich kaszëbsczich dokôzów.

Tegò nie załatwią ani òdgórné nakôzë, ani krajewé czë europejsczé programë edukacyjné. Czej kaszëbskô lëteratura bądze sã rozwijac, bądze miała dobré tłomaczënczi, to i przińdze czas, że bądą jã chcele w pòlsczich szkòłach. W całosce nôwôżniészi je dobré wiodro dlô rozrostu kaszëbiznë. A to zanôlegô òd samëch Kaszëbów. Żebë w nëch czasach, w jaczi rechùją są kòmercjota, materializm i wëstawnota, lëdze mielë wikszą starã ò sprawë dëcha, rozwij kùlturë. Dzysô dnia, w ùprocëmienim do przeszłotë, dosc łatwo jidzë wëdac ksążkã, a nawetka jã sprzedac, ale wedle mòjégò pòzdrzatkù corôz mni Kaszëbów czëtô lëteraturã, nié le swòjã rodnô, ale téż pòlskô i jinëch nôrodów. Bez czëtaniô, bez chãcë przestôwaniô z drëkòwónym, pisónym słowã, kaszëbskô deja, mëslô, wnetka òbwiãdnie, zacznie schnąc i ùmiérac. Kùltura wëzbëtô pòwôżny ùdbë òstónie le pòwiérzkną folkloristiką i pùstą rozegracëją.

Młodi z karna Sztudencczégò Klubù „Pòmòranii i „Òdrodë” są parłączony z przërzesziwanim wiôldżi wôdżi do bùtnowi symboliczi. Czãsto je jich widzec z kaszëbsczima stanicama, w kòszulkach z grifã, abò czej rozdôwają nalepczi z tim symbòlã. Niejedny gôdają, że to je dzecelstwò czë dzejanié jaczé nie przënôszô żôdnëch bëlnëch zwësków.

Symbòlika je wôżnym dzélã kùlturë i juwernotë kòżdégò nôrodu czë lëdztwa, chtërny mô gwôsną historëjã i tradicëjã. Znaczi i symbòle pòrëszają naj swiądã i zòbrazënã, pòmògają nama trzëmac sã w grëpie, dzejac w solidarnoscë, rozpòznôwac sã, pòkazôwac jinym naj rodną apartnotã. To nie je ani małowôrtnô sprawa, ani téż nie niese żôdny zagróżbë jeżlë nie je propagòwanim szowinizmù, wëstãpòwanim procëm jinym. W kaszëbsczi rësznoce pòpùlarëzacëjã symbòliczi wiedno nôleżała do młodich. Terô przë nowich technikach graficznëch, kòmpùterowich, drëkarsczich je ò wiele lżi to rozpòmiónowac jak przódë.

Chcemë jesz òstac przë ti sami problematice. Tak samò jak wiele mòjich młodszëch drëchów jem dbë, że „Marsz kaszëbsczi” Hieronima Derdowscziégò, ùznôwóny za kaszëbsczi himn, nie je zgódny z żądaniama naszëch czasów. Jô ùwôżajã, że marsz je dzélã naj historëji, ale na himn, to je dokôz ò wëszawny trescë barżi nadôwô sã „Zemia rodnô” Jana Trepczika. Më bë mùszelë w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim przegłosować ùchwałã w ti sprawie.

Wierã kòżdi nôrodowi himn je przestarzałi. Z gwësnyma wëjątkama równak nicht nie zmieniwô himnu, bò barżi òd aktualnotë rechùje sã tradicëjã. Jô mëszlã, że „Marsz kaszëbsczi” z mùzyką Feliksa Nowòwiejsczégò je tak pòwszechny i znóny westrzódka Kaszëbów, że jegò zamienienié na jiną piesniã bë sã spòtkało w wikszim dzélu z òprzéczką. Chòc jô jem òtemkłi na rozmajité zmianë w naj kaszëbsczi rësznoce, to jô bë pierszi głosowôł procëm jinymù himnowi. Dlô mie jesz je wôżny nen dokôzënk, że Derdowsczi miôł widzałé wëczëcé słowa i jak mało chto rozmiôł napisac tekst, chtërny je tak dobri, że jaż sóm sã spiéwô.

Na kùńc ti rozmòwë jô bë chcôł sã spëtac, czegò Wë bë żëczëlë Czëtińcom „Òdrodã” i redakcyjnymù karnowi pismióna.

Żëczã „Òdrodze” żebë wiedno bëła młodô dëchã, a to znaczi żebë bëła czekawô swiata, szukała nowëch dejów i z zôwzãcym, tak jak terô, dwigała kaszëbską sprawã. Móm téż òsoblëwą żëczbë, żebë młodô redakcëjô rozmiała słëchac bôczënków i kriticzi starszégò pòkòleństwa Kaszëbów. Zainteresowanié, chòcbë z nôgòrszim obsądã, je lepszé niże òbòjãtnota.

Mileczno dzãkùjã za rozmòwã i móm nôdzejã, że w przidnoce bądzemë mòglë jesz Waju gòscëc na stronach naszégò pismióna.

zaczątk