9 (21) / 2002

Roczëzna 'Òdrodë'

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Dze Kaszëbi tam Kaszëbë
• Na zôpadnëch krańcach
• Szwajcarsczi teritorialny regel

Kòmentarze:

• Z żëcégò zajków, trusów ë jinszëch zwiérzãt

Nié le Kaszëbë:

• Gwiôzdor, Dzecuszkò, Aniółk ë swiãti Miklosz

Kùltura:

• Jón Jarosz Derdowsczi (1852-1902)

Lëteratura:

• Roman Drzéżdżón - Swiatë
• W. Czedrowskô - Gdze je ta greńca?

Na zôpadnëch krańcach

checzCzéj w 1945 rokù ë zôstnëch, czéj z Pòmòrzégò bëlë nëkóny Kaszëbi ùznóny za Miemców ë Miemcë, òstawilë òni tuwò wszëtkò. W ksążce Mariana Majkòwsczégò Z pùstków w swiat w pierwszëch rozdzélach mòże przëczëtac nawetka jaczé pòdéńdë stosowałë pòlsczé władze, żebë dôwnëch włôscëcelów wëzbëc z jejich włôsnoscë.

Sprawë majątkù nëch, jaczi bëlë ùznóny za Miemców regùlëją dekretë ë ùstawë z 1945-46 rokù. Jak bëło mòżno stac sã Miemcã? Baro letkò. Ùstôw stanowi, że prawò ò wëzbëcym z włôsnscë stosëje sã do „krajów z jaczima Pòlsczé Państwò bëło w stónie wòjnë ë jejich òbiwatelów ë prôwnëch òsobów” (stowôrów, pòdjimiznów ëtj). A kò wszëtcë Kaszëbi, co mieszkelë przed wòjną w państwie miemiecczim mielë miemiecczé òbiwatelstwò!
Na taczi ôrt, dzélama bez wikszégò prôwnégò titla pòlsczi òbiwatele brelë so nalazłé na Pòmòrzim majątczi, chëczë, gòspòdarstwa. Òsoblëwie na zôpadnëch Kaszëbach. Wszëscë kò pamiãtómë jak to wezdrza ze Słowińcama, jaczi ùtrzimelë sã jaż do zôczątkù 70ëch lat, a w kùńcu mùszelë ùcekac do Miemców.
Przejeżdżiwóm do môlinczi wsë gdzes midzë Lãbòrgã ë Kòszalënã. Wiém, bò móm widzóné na karce, że tuwò mają bëc zabëtkòwé bùdowiszcza. Pitóm młodi brutczi, jakô stoja na autobùsowim przestónkù ò nie.
Jô tam nie wiém… Jô tu długò nie mieszkóm, le blós dwa lata, téj skądka jô bë to mia wiedzec? Zapëtôjce tegò môłégò knôpika – òn tuwò mieszkô òd ùrodzeniégò. – Jô nie szedł gò pëtac, bò czéj ta mie gôda, jô dozdrzôł za jedną nowòtną chëczą jinszą chëcz. Taką zwëczajną „chëcz w kratã”. Jô pòdszedł ë trafił gòspòdôrza.
Czéj më przëjachelë tuwò, to ju niżódnëch Miemców nie bëło. Wies sta pùstô. Në, më mùszelë jakòs żëc, téj më zamieszkelë tuwò, ale żebë to béł jaczi zabëtk, to jô nick ò tim nie wiém. Në jakbë òn béł to bë gwësno ti z gminë tu przëszlë. Jô nick ò tim nie wiém – pòwtôrzô. Chëcz nie je rëjną, chòc téż ni ma widzec wikszi bòkadnoscë.
Przejeżdżiwóm do jinszi, dze widzã wialdżé gùmno ë chëcz tradicëjno wëbùdowóné, je widzec że nie bëłë remòntowóné òd wòjnë. Są dosc zrëjnowóné a lëdze dërchem tu mieszkają.
Czegò të tu szukôsz? – czëjã z tëłu, czéj jem pòdszedł czile kroków do tegò gòspòdarstwa. Czéj jem wëtołmacził, ò co mie chòdzy, białka nie chca za mią gadac.
To më mómë te miemiecczé remòntowac, czéj ni ma dëtka na chléb?! – pò prôwdze je widzec, że je to żôrotnô rodzëna – a czéj Miemcë tuwò wôrcą to nas i tak wënëkają! – dërchem krzika. Stôré mitë produkòwóné przez władze Pòlsczi òb PRL są dlô tutich lëdzy nôwëższą prôwdą. Chcã ji gadac, że kò tuwò mieszkelë Kaszëbi, a nié Miemcë.
Kaszëbi? A chto to? A to nie Miemcowie?! – pò dzesãcu minutach mùszã wsadnąc nazôd w auto ë jachac précz. Zaczinóm miec strach, czéj widzã dzywné gãbë beńlów z tuti wsë stojącëch ë zdrzącëch na mòjã gôdkã z ną białką.
Ùstôw ò òcharnie zabëtków z 1962. rokù gôdô, że dlô prawa zabëtkã je zabëtk wpisóny na lëstã zabëtków, zabëtk jaczi je zmagazynowóny w mùzeji a téż kòżden jinszi, jeżlë jegò zabëtkòwé znanczi są jawerné ë gwësné. Téj wszëtkô zabëtkòwô bùdowizna na Pòmòrzim mô bëc chronionô. A we wikszoscë nie je.
Jadã do jedny wsë midzë Stolpskã ë Darłowã. Widzã baro fejn zrëchtowóną chëcz. Jaż mie sã nie chce wierzëc. Wchôdóm do bëna… në jo, kò to je pensjonat. Prowôdzy gò młodi chłop, jaczi je mòże 30 mòże përznã wicy lat stôri. Pitóm gò ò nã bùdacëją.
Czéj mòji starcë tuwò przejachelë, to nawetka bëło w dobrim stanie. Ale dopiérzë òdkądka më tu zaczëlë prowadzëc pensjonat, to wezdrzi tak jak terô. Pierwi dëtka nie bëło na remòntë, bò skądka gò wzyc w taczim òkòlim? Niżódnégò biznesa. Le ta turistika, że turiscë przejeżdzają z różnëch strón swiata dlô tich chëczów ë ti atmosferë… A turistów ò prôwdze mô. Chòc w pensjonace je le dwadzescëczile placów, przejeżdżiwają z zôpadny Europë ë z Pòlsczi. Czasã sã trafi jaczi Czech abò chtos jinszi z westrzedny Europë.
Jinszô wikszô wies kòle Stolpska. Kùreszce widzã cos fejnégò: czësto kaszëbskô chëcz, jakô stoji prze główny szaseji, je czëstô, òdmalowónô, wëzdrzi bëlno. Gôdóm z włôscëcelã. Nen chòc nie je Kaszëbą, mówi:
Z tim to je tak. Czë bë to bëło nawetka miemiecczé, jakbë w tuti Miemcë mieszkelë, to mie nie jinteresëje. To pëszno wëzdrzi ë to je sztëczk historiji tegò òkòlégò. Jem përznã bùszny, że czéj jinszi mieszkają w nëch przesnitëch blokach, jô móm taką fejn chëcz. Në a mùszã ò niã miec dbã, żebë òna jesz tuwò sta czile lat. Nowi më nie pòstôwilë, bò tëli dëtka ni ma. A w ti je wiedno cepło zawet òb zëmã, czéj jã sã w bëlnym stanie ùtrzimô.
Pitóm czë jakno òsoba òsedlonô pò 1945 rokù ni ma strachù czë „Miemcë nie wôrcą”.
Jaczi Miemcë? Jô tu mieszkóm ju dosc tëli lat, że czëjã że to je ju mòja zemia, mój krôj. A jaczi tuwò Miemcë bëlë? To są słowiansczé zemie.
Pòlsczé prawò w 1962 dôwô òcharnã zabëtkóm, w ùstawie temù namieniony je napisóné nawetka, że „zabëtczi kùlturë… mają bëc chronioné przez wszëtczich òbiwatelów”. Czemù władze nie egzekwùją ti òcharnë? W praktice Kònserwatora Zabëtków regô le blós czéj zabëtk je wpisóny na lëstã. Ne zabëtczi, jaczé są le swiôdectwã ùszłotë a nie òstałë wpisóné – w praktice ni mają niżódny òcharnë.

P. Szczëpta

zaczątk


Mòżesz nas wspòmòc w wëdôwanim abò kòlpòrtażu?