Czéj
w 1945 rokù ë zôstnëch, czéj z Pòmòrzégò bëlë nëkóny Kaszëbi
ùznóny za Miemców ë Miemcë, òstawilë òni tuwò wszëtkò. W ksążce
Mariana Majkòwsczégò Z pùstków w swiat w pierwszëch rozdzélach
mòże przëczëtac nawetka jaczé pòdéńdë stosowałë pòlsczé władze,
żebë dôwnëch włôscëcelów wëzbëc z jejich włôsnoscë.
Sprawë majątkù nëch, jaczi bëlë ùznóny za Miemców
regùlëją dekretë ë ùstawë z 1945-46 rokù. Jak bëło mòżno stac
sã Miemcã? Baro letkò. Ùstôw stanowi, że prawò ò wëzbëcym
z włôsnscë stosëje sã do „krajów z jaczima Pòlsczé Państwò
bëło w stónie wòjnë ë jejich òbiwatelów ë prôwnëch òsobów”
(stowôrów, pòdjimiznów ëtj). A kò wszëtcë Kaszëbi, co mieszkelë
przed wòjną w państwie miemiecczim mielë miemiecczé òbiwatelstwò!
Na taczi ôrt, dzélama bez wikszégò prôwnégò titla pòlsczi
òbiwatele brelë so nalazłé na Pòmòrzim majątczi, chëczë, gòspòdarstwa.
Òsoblëwie na zôpadnëch Kaszëbach. Wszëscë kò pamiãtómë jak
to wezdrza ze Słowińcama, jaczi ùtrzimelë sã jaż do zôczątkù
70ëch lat, a w kùńcu mùszelë ùcekac do Miemców.
Przejeżdżiwóm do môlinczi wsë gdzes midzë Lãbòrgã ë Kòszalënã.
Wiém, bò móm widzóné na karce, że tuwò mają bëc zabëtkòwé
bùdowiszcza. Pitóm młodi brutczi, jakô stoja na autobùsowim
przestónkù ò nie.
Jô tam nie wiém… Jô tu długò nie mieszkóm, le blós dwa lata,
téj skądka jô bë to mia wiedzec? Zapëtôjce tegò môłégò knôpika
– òn tuwò mieszkô òd ùrodzeniégò. – Jô nie szedł gò pëtac,
bò czéj ta mie gôda, jô dozdrzôł za jedną nowòtną chëczą jinszą
chëcz. Taką zwëczajną „chëcz w kratã”. Jô pòdszedł ë trafił
gòspòdôrza.
Czéj më przëjachelë tuwò, to ju niżódnëch Miemców nie bëło.
Wies sta pùstô. Në, më mùszelë jakòs żëc, téj më zamieszkelë
tuwò, ale żebë to béł jaczi zabëtk, to jô nick ò tim nie wiém.
Në jakbë òn béł to bë gwësno ti z gminë tu przëszlë. Jô nick
ò tim nie wiém – pòwtôrzô. Chëcz nie je rëjną, chòc téż ni
ma widzec wikszi bòkadnoscë.
Przejeżdżiwóm do jinszi, dze widzã wialdżé gùmno ë chëcz tradicëjno
wëbùdowóné, je widzec że nie bëłë remòntowóné òd wòjnë. Są
dosc zrëjnowóné a lëdze dërchem tu mieszkają.
Czegò të tu szukôsz? – czëjã z tëłu, czéj jem pòdszedł czile
kroków do tegò gòspòdarstwa. Czéj jem wëtołmacził, ò co mie
chòdzy, białka nie chca za mią gadac.
To më mómë te miemiecczé remòntowac, czéj ni ma dëtka na chléb?!
– pò prôwdze je widzec, że je to żôrotnô rodzëna – a czéj
Miemcë tuwò wôrcą to nas i tak wënëkają! – dërchem krzika.
Stôré mitë produkòwóné przez władze Pòlsczi òb PRL są dlô
tutich lëdzy nôwëższą prôwdą. Chcã ji gadac, że kò tuwò mieszkelë
Kaszëbi, a nié Miemcë.
Kaszëbi? A chto to? A to nie Miemcowie?! – pò dzesãcu minutach
mùszã wsadnąc nazôd w auto ë jachac précz. Zaczinóm miec strach,
czéj widzã dzywné gãbë beńlów z tuti wsë stojącëch ë zdrzącëch
na mòjã gôdkã z ną białką.
Ùstôw ò òcharnie zabëtków z 1962. rokù gôdô, że dlô prawa
zabëtkã je zabëtk wpisóny na lëstã zabëtków, zabëtk jaczi
je zmagazynowóny w mùzeji a téż kòżden jinszi, jeżlë jegò
zabëtkòwé znanczi są jawerné ë gwësné. Téj wszëtkô zabëtkòwô
bùdowizna na Pòmòrzim mô bëc chronionô. A we wikszoscë nie
je.
Jadã do jedny wsë midzë Stolpskã ë Darłowã. Widzã baro fejn
zrëchtowóną chëcz. Jaż mie sã nie chce wierzëc. Wchôdóm do
bëna… në jo, kò to je pensjonat. Prowôdzy gò młodi chłop,
jaczi je mòże 30 mòże përznã wicy lat stôri. Pitóm gò ò nã
bùdacëją.
Czéj mòji starcë tuwò przejachelë, to nawetka bëło w dobrim
stanie. Ale dopiérzë òdkądka më tu zaczëlë prowadzëc pensjonat,
to wezdrzi tak jak terô. Pierwi dëtka nie bëło na remòntë,
bò skądka gò wzyc w taczim òkòlim? Niżódnégò biznesa. Le ta
turistika, że turiscë przejeżdzają z różnëch strón swiata
dlô tich chëczów ë ti atmosferë… A turistów ò prôwdze mô.
Chòc w pensjonace je le dwadzescëczile placów, przejeżdżiwają
z zôpadny Europë ë z Pòlsczi. Czasã sã trafi jaczi Czech abò
chtos jinszi z westrzedny Europë.
Jinszô wikszô wies kòle Stolpska. Kùreszce widzã cos fejnégò:
czësto kaszëbskô chëcz, jakô stoji prze główny szaseji, je
czëstô, òdmalowónô, wëzdrzi bëlno. Gôdóm z włôscëcelã. Nen
chòc nie je Kaszëbą, mówi:
Z tim to je tak. Czë bë to bëło nawetka miemiecczé, jakbë
w tuti Miemcë mieszkelë, to mie nie jinteresëje. To pëszno
wëzdrzi ë to je sztëczk historiji tegò òkòlégò. Jem përznã
bùszny, że czéj jinszi mieszkają w nëch przesnitëch blokach,
jô móm taką fejn chëcz. Në a mùszã ò niã miec dbã, żebë òna
jesz tuwò sta czile lat. Nowi më nie pòstôwilë, bò tëli dëtka
ni ma. A w ti je wiedno cepło zawet òb zëmã, czéj jã sã w
bëlnym stanie ùtrzimô.
Pitóm czë jakno òsoba òsedlonô pò 1945 rokù ni ma strachù
czë „Miemcë nie wôrcą”.
Jaczi Miemcë? Jô tu mieszkóm ju dosc tëli lat, że czëjã że
to je ju mòja zemia, mój krôj. A jaczi tuwò Miemcë bëlë? To
są słowiansczé zemie.
Pòlsczé prawò w 1962 dôwô òcharnã zabëtkóm, w ùstawie temù
namieniony je napisóné nawetka, że „zabëtczi kùlturë… mają
bëc chronioné przez wszëtczich òbiwatelów”. Czemù władze nie
egzekwùją ti òcharnë? W praktice Kònserwatora Zabëtków regô
le blós czéj zabëtk je wpisóny na lëstã. Ne zabëtczi, jaczé
są le swiôdectwã ùszłotë a nie òstałë wpisóné – w praktice
ni mają niżódny òcharnë.
P. Szczëpta
zaczątk |