|
Nowi Rok ë jegò wilëjô.
Sylwester ju za nama, Nowi Rok ju przëwitóny. Przëszłë znôu
szaré dnie, a pò balach òstôł leno wspòmink. Dejade mëszlã,
że jesz na sztót je wôrt copnąc sã do tegò wiesołégò czasu
ë pòwiedzec ò rozmajitëch zwëkach, jaczé przódë z nim bëłë
zrzeszoné.
Nowi Rok ë jegò wilëjô to czas wróżbów. Je jich tëli, że ni
ma w rokù taczich dwùch dniów, w jaczich bë bëłojich wicy.
Tikają sã wszëtczégò, co je zrzeszoné z lëdzcczim żëcym, to
je: ze smiercą, zdrowim, szczescym, òżenkã, dëtkama, në ë
téż wiodrã. Niechtërné z nich ùchòwałë sã do najich czasów,
czasã w kąsk jinszim sztôłce, reszta to ju kùlturowi zabitk.
Wróżëc je mòżno na wiele ôrtów. Zëchta dosc tëli mô ò nich
nôpisóné. Dzéwczãta, na przëmiôr, bùten wòłałë w cemną noc,
a skądka doszło je echò, tam miôł mieszkac „nen wësnióny”.
Jeżle nick nie ùczëłë, bëło to znanką, że jesz rok bãdą w
dzéwczëctwie. Gòrzi bëło, czej echò przëlecało òd smãtôrza,
abò gdzes w jegò stronie zaszczekałë psë – znaczëło to, że
dzéwczã, co wòłało, zemrze. Dzeusë téż w wilëją Nowégò Rokù
pôlëłë dwie zôdzorë; z nich jedna òznôcza samą zapòlającą,
drëgò – mùlka. Jeżlë, czej gasłë, krãcëłë sã do se, bëło to
znanką, że młodi sã òżenią. Czasã dzéwczãta, jakbë nie dosc
miałë nich jinszich wróżbów, ò północë stôwałë gòłé przed
zdrzadłã, bë òbôczëc w nim swòjégò knôpa. Co òbòczëłë to òbòczëłë,
a co òbòczëlë knôpi, jaczim sã ùdało zakrasc pòd òkno ë jakòs
zazdrzec do westrzódka, ë jak jima sã nen widzënk widzôł –
to ju je mòżno sã domëszlëc.
Lëdze mielë wiarã, że chto jaczi je w Nowi Rok, bãdze taczi
jaż do zôstnégò. Temù wëstrzégalë sã gòrzu, zwadów ë płaczu.
Ùchòwało sã to do dzysô. Bëlë téż przekònóny, że jeżlë w Nowi
Rok słunyszkò widno swiécy, całô młodô chòwa pòwëzdëchô. A
z wilëją mielë taką wiarã, że smierc człowieka w nen dzéń
przepòwiôdô, że w prziszłim rokù zemrze w ti wsë jaż piãtnôsce
sztëk lëdzy.
Cekawą wróżbã zapisôł w pòłwie 19. stalatégò Aleksander Hilferding.
We swòji prôcë Nédżi Słowianów na pôłniowim sztrãdze Bôłta
(Ostatki Słowian na jużnom bieriegu Bałtijskogo moria), nôpisôł,
że w wilëją lëdze brelë palecznik, fùlowalë gò mòkrim piôskã
ë robilë (kòżden jednã) kùpczi. Jeżle kùpka do rena sã rozleca,
znacziło to, że nen chtos, chto jã kłôdł, w rokù zemrze.
Wiele téż bëło zwëków barżi wiesołëch, szpòrtownëch. Chòc
w baro ju ùbòdżi pòstacëji, do naszich czasów dochòwało sã
robienié przez knôpów psotów òb noc z wilëji na Nowi Rok.
Czej ju całô wies sã fejn żużka, òni bùszowalë. Pò jich „robòce”
reno wëzdrzało, jakbë òb noc wiôł jaczi czarzony wiater: Wszelejaczé
wrota bëłë gdzes dalek za wsą wëwlokłé, sąsadzë mielë pòdmienioną
chòwa, kòminë pòzasztopòwóné słomą, wòzë rozkrãcóné. Jak mô
nôpisóné Zëchta, knôpi téż wcygalë kòzë na drzewiãta abò daczi.
Te psotë, co sã w nocë dzejałe, bëlë leno ùkòronówanim wiesołégò,
nafùlowanégò czeszbą dnia, w jaczim pò prôwdze dosc tëli sã
dzejało. Wspòmniec tu wôrt chòcbë le ò roztrãbarchach – brastwach
młodëch lëdzy, co bëłë zawiązywóné jesz w Gòdach, a co dzejałë
do Nowégò Rokù. Brastwa te sądzëłë spòlëznã wsë (przede wszëtczim
pijôków ë rągôrzów – nôgòrszich niegòdzëjôszów), mòce rodë
ë Stôri Rok. Sądë te ë wëroczi bëłë jednim wiôldżim szpòrtã,
chòc miôłë téż w se jakąs przestrzégã ë zmùszałë òsãdzonégò
do zamëszlenia nad sobą. A wëroczi bëłë midze jinszima taczé,
jak òpisëją w „Bedekerze kaszëbsczim” autorczi – Róża Òstrowskô
ë Jiza Trojanowskô: „[...] do nôwikszégò pijanicë we wsë,
czéj wôrcôł przez las z gòspòdë, nôleżnicë brastwa wòłalë:
„Pódz, pódz, w piekle ju czekają na cebie!” i pùszczalë jegò
gwôsnégò psa z taszlãpą na chrzeptu, żebë pijanica mëslôł,
że to diacheł ju takò sã do niegò łasy.” W samą wileją Nowégò
Rokù roztrãbarchë sądzëłë Stôri Rok. Bëła to jinscenizacëjô,
w jaczi prokùratorã béł Smãtk, a barnimã (adwòkatã) – Janioł
Kaszub. Sąd béł pùbliczny.
W wilëją ë Nowi Rok chòdzëlë przebierańcë, jaczi zwelë sã
Gwiżdże (nie nôleżi jich mieszac z Gwiôzdkama, co chòdzą òb
czas jadwańtu do Gòdów). W Sylwestra chòdzëlë leno chłopi
(5 – 6 sztëk) òblokłi w mańtle słomiané ë czôrné kłobùczi.
Na jednym z nich bëło nôdpisóné: „Nowi Rok”. Włażëlë òni do
chëczë, gôdelë, że przënieslë Nowi Rok, skłôdelë żëczbë, zaspiéwelë,
zagrelë ë zatuńcowelë, pò czim bògato òbdôrzony szlë do jinszi.
Wszëtcë rôd jich widzëlë, bò bëła wiara, że gdze przińdą,
tam bãdze sã dobrze dzejało òb całi nen rok, co mô wnetka
nadińc. Na drëdżi dzéń zestôwk przebiérańców ju béł jinszi.
Rajbach robilë midzë jinszima: kòminiôrz z kòminiarką, chłop
na kòniu, pùklati Żid, chłop co prowadzył miedwiedza, Stôri
ë Nowi Rok. Tuńców, psotów ë smiechù nie brakło.
Czej nadchòdzëła północ, bùten robił sã wiôldżi trzôsk. To
lëdzë walëlë w grôpczé, bãbnë, strzelalë z batigów, a jak
chtos miôł, to ë z flintë. Wiara bëła, że trzôsk zabijô wszëtczé
złé ë òdnëkô czôrné mòce. Chcelë lëdze na nen ôrt sprawic,
żebë przindny rok béł lepszi òd tegò, co ùchòdzył.
Do dzysô niechtërné te zwëczi sã ùchòwałë. Dobrze, że są –
òne pòkôzëją, chto më jesmë za jedny w ti globalny wsë. Dejade
jak wëzdrzimë, wiele tich zwëków bëło czédës, to mëszlã òdkrëjemë,
żesmë dzysô biédny jak dżadë pòd kòscołã ë naszô kùlturowô
apartnota słabo tak jakos wëzdrzi. Naszich zwëków je corôz
mni. Dżiną, a më robimë sã szari ë tóniemë w szarocë spólnégò
swiata, swiata anielsczégò jãzëka, amerikańsczégò czina, MacDonaldów,
superkrómów...
Szczëstlewégò Nowégò Rokù!
G.J. Schramke
zaczątk
|
