Mòra

Pierwi lëdzczi swiat béł (wedle mie) barżi farwny ë cekawi jak terô. Wkół człowieka bëła tedë nie leno prziroda ë to, co òn sóm stwòrzył, ale ë swiat jinszi, nafùlowóny dëchama, strôszkama, magiją, rzeczama, słowama ë gestama, co chrónic miałë przed złima mòcama. Dzysô w lëdzczi swiądë są leno òkrëszënë, echa tamtich, ùszłich czasów ë ledzë nawetka nie zdôwają so sprawë z tegò, że wiele rzeczë, jaczé terô robimë jakos tak bez namëszlenia sã nad nima (na przemiór skôkanie przez swiãtojóńsczé ògniszcza), są dôwnima, przez naszich starków z całą pòwôgą robionima rzeczama, co miałë chrónic człowieka przed czôrną magijã ë wszelejaczégò zôrtu niełopama ë złima dëchama.
W tim całim swiece krejamnych mòców bëło wiele taczich niełôpów, strôszków, jaczich człowiek mùszôł sã wëstrzégac ë przed jaczima mùszôł barnic swój dobëtk, przede wszëtczim chòwa. Ò jednich, wieszczich ë òpich, jô ju òpòwiedzôł. Terô jô chcã rzec ò jinszim – ò mòrze.
Mòra przëchòdzëła do człowieka, czéj òn spôł, abò ju brôł gò spik. Jeżlë jesz nie spôł, òna gò chùtkò ùkòliba swòją spiéwką. Zdôrzewało sã téż, że wieczór człowiek narôz pòczuwôł ùrzas. Nie rozmiôł, co sã dzeje, robiło mù sã jakòs tak dzywno ë szedł do jizbë, szedł spac, bë òdpãdzec złe mëslë, zabôczëc ò nim strachù. A ò to leno szło mòrze, òna to doch ju bëła bliskò niegò, w nim nen strach bùdzëła ë leno ju żdała, czédë òn sã legnie.
Czéj ju człowiek béł w spikù, mòra kładła sã na niegò, abò sôdała mù na gãbã, a òn tedë czuł, jakbë wiôldżi cãżôr legł mù na piersach ë nie dawôł nawetka dobrze òddichnąc. Reno bùdzył sã niewëspóny, złi ë baro zmarochòwóny. Drëdżi nocë nick sã nie zmieniwało. Dali téż bëło tak samò. A jeżlë bë chcôł w dzéń sã zdrzemnąc, to jak pisze w Kaszubskich obrzędach i obyczajach Wacław Òdyniec nie ùwolnił bë sã òd ni, bò òna ë w dzéń téż mògła przińsc do niegò.
Mãczony przez mòra robił sã corôz bladszi, coroz barżi zmãczony, zmiarti. Zaczinął chòrzec. W kùńcu mògło dońsc do tégò, że ùmierôł.
Czãsa mòra nie leno dëszeła. Zëchta (Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej) notirëje, że mòra czéj leżała na mãczonim, mògła gò téż kùszac, włożëwające mù jazëk w gãbã, a Bedekerze kaszubskim Jizabeli Trojanowsczi ë Rózë Òstrowsczi je jesz mòżno przeczëtac, że czasã, w jednich razach, mòra wësusa krew z òfiarë.
Mòrë téż mãczëłë chòwa, ùjeżdżające przede wszetczim kónie ë młodé bëdło, z chtërnich reno jaż cekło, wësusałë soczi z drzewiãtów w sadze, a nawetka mògłë dëszec drzón ë wòdã, a téż kamiénie.
Kaszëbi wierzelë, że mòra to dësza, co wëłażi z cała człowieka, chtëren spi. Dësza takô mògła dëszec w lëdzczi pòstacëji, ale co le mało przemieniwa sã w jabkò abò krëszka, rzôdzi w kòta, mësz, biéda. Mògła sã téż przedzerzgnąc w kłãbëk wełnë, czë nawetka włos.
Mòrą co le mało bëło dzéwczã, czë białka, ale nie wiedno, bò ë chłop mógł mòrzëc. Wiedno dejade bëło tak, że chłop-mòra dëszëł białczi, a białka-mòra chłopów. Czãsto téż mòrą stôwa sã rzucono przez kawaléra brutka, abò na òdwyrtka kawalér, co kòsza dostôł òd dzéwczaca.
Mòrą dejade ju bëło mòżno stac sã przë chrzce. Lëdze wierzelë, że jeżlë chtos z chrzestnich béł mòrą, abò jeżlë leno żëczëł dzeckù, bë bëło mòrą, abò téż òb czas chrztu mësłôł ò mòrach, czë nawetka lëchò òdpowiadôł ksãdzu – dzeckò sã nią stôwało.
Bëc mòrą nie bëło wcale dobrze, ò czim je mòżno znalezc w ksążkach. Jaż w trzech (ù Zëchtë, w Ostatkach Słowian na jużnom bieriegu Bałtijskogo moria Aleksandra Hilferdinga ë w Słowniku języka pomorskiego, czyli kaszubskiego Stefana Ramùłta) jô nalôzł pòdobną pòwiastka ò trzech sostrach-mòrach, co żôlą sã na swój los. Mòrom nie mògło sã dobrze wiesc, skòrno wedle lëdzczi wiarë wëzdrzałë lëchò, tak jak ë ti, co bëlë mòrzoni – bëłë tedë bladë, wcyg spiącé, zmiarté, zmarochòwóné, jednim słowã niedożëcô. Jaż żôl sã robi, czéj se człowiek pòmëszli, że tako mòra niedosc, że mùsza zle robic, naprzék se (bò wëzdrzi na to, że to co bëło w ni, to przeklãcé, to bëcé mòrą, miało nad nią mòc, panowanié), to jesz to sã òbrôcało procem ni.
Mòrã cãżkò bëło schwëtac. W pòwiôstce, co jã zanotirowôł Hilferding, pò dłëdżim czasu ùdało sã rôz jednémù mòrzonémù schwëtac morã. Czéj przëòbieca, że gò ju nie bãdze mòrzec, pùscył ją ë na tim lëchò wëszedł, bò òna gò zacza jesz mòcni dëszec. Nie ùdało sã ji ju drëdżi rôz schwëtac. Rok pùzni sama przesta gò mãczëc.
Dejade taczi przëtrôfk, bë mòra dëszëła leno przez jaczis czas, że nie dotrzëma słowa ë bëł jaż taczi jiwer z ji schwëcenim, nawetka w òpòwiescach ò mòrach je nadzwëkòwi. Mòrã je cãżkò schwëtac, ale z jinszich pòwiôstków stôrich lëdzy dońdze sã do tegò, że nie jaż tak. Jidze ją złapac, ë nawetka czasã ją zatrzemac przy se, òżenic sã z nią ë miec dzecë. Ë z tich pòwiôstków wëdowô sã to baro prosté. Starcziło doch, bë chtos w czasu, czéj mòra dëszëła swòjã òfiarã, w dzurã òd klucza, przez jaką òna wlazła, włożëc cos ë reno ju mòra nie mògła wińsc z jizbë ë òstawa tak dłëgò, jak dłëgò na dzura bëła zasztopòwanô. Ë wierã z taką mòrą dobrze sã żëło, a na dokłôdkã wedle jedni z pòwiôstków bëła òna baro spòsobną brutką.
Jak na wszëlczé złe mòce, co chcą człowiekòwi zrobic cos złégò, tak ë przed mòrą bëło mòżno sã barnic na wiele zôrtów. Bë òszukac mòra, starcziło papczé ùstawic kùnuszkama òd łóżka. Mòra tedë mëszla, że ni ma nikògò w wërze. Bë sã òbarnic, starcziło spac ze skrzirzowanima rãkama. Nôlżészi wierã spòsób na mòrã to...

zaczątk