W Europie je wiele różnëch môłëch nôrodów w różnëch krajach. Je cekawé òbserwòwac, jaczé mają warënczi dlô rozwiju swòji òsoblëwi kùlturë. Òglowò gwësno autonomijô nie mùszi tikac blós nôrodowëch miészeznów , ale téż gwësnëch historicznëch zemiów. Mómë téj kraje centralizowóné, dze pòjedinczé krézë ni mają taczi mòżlëwòtë rozsądzëwac ò swòjich sprawach. Dlô nôrodów, co nie mają swòjégò gwôsnégò samòbëtnégò kraju je wôżné bë mògłë samë rządzëc edukacëją ë kùlturą na teritoriji, dze żëją lëdze z tégò nôrodu. Je kò wiôlgô różnica, żelë sprawë zachowaniégò nôrodnégò jãzëka ë kùlturë nakôzëje jaczis ùstôw. Ale mëszlã, że nôlepszé mdze, żelë bądą gadac za mnie jaczés przemiôrë. Dzysô chcemë òbezdrzec sytuacëją òkcytańsczi mòwë, jakô, jak wiémë, bëła w wiekach strzédnëch midzënôrodowim jãzëkã pòézëji, nawetka np. Riczard Ker de Lion (Richard Coeur de Lion), król anielsczi pisôł wiérztë prawie w ny mòwie ë jesz w 1904. rokù òtrzimôł pòéta prowensalsczi (òstowi dialecht okcytańsczi) – Friderik Mistral (Frederic Mistral) priz Nobla. Jakô je jednak sytuacëjô dzys? Gwarë òkcytańczé są jesz żëwé na wiôldżi teritoriji, prawie w całi północny Francëji. Mòwa trubadurów mô tuwò równak òficjalną pòzycëją redżionalnégò jãzëka, co znaczi, że sã lëdô jegò jistninié. Szkołë, dze sã dzecë mògą ùczëc mòwë swòjich starków są blós priwatné, tj. drodżé. Je dejade czile cządników òkcytańsczich ë wëdówiznów. To je ale priwatnô pòdjimizna lëdzy zajinteresowónëch swòją rózgą ë swiądnëch, że mòwë z taką tradicëją ni mòże zabëc. Mòwa ni mô niżódnégò znaczeniô w adminystracëji, ni mô dwajãzëkòwëch nôdpisów. Wënik tégò je, że żlë to człowieka nie cekawi, mòże w krézach òkcytańczich przeżëc żëcé bez tégò, że bë wiedzôł co le wicy ò jistnienim ny mòwë. Jinszima słowama, stan okcytańscziznë we Francëji je baro dosebny do stanu kaszëbiznë w Pòlsce. Tak gwësno autonomijô nie wëzdrzi. Mést nie wiele lëdzy wié, że w Pirenejach, ju na hiszpańsczi stronie jistnieje môło głãbòkô dolëna (620 kwadratowëch czilométrów), dze pòwstôwô rzéka Garona. Na pôrã le wsów, dze żëje (1996 r.) 7130 lëdzy je jedinym môlã, dze je môwa òkcytańskô òficjalną (z czilka milionów Òkcytańców). Dolëna Aranskô je autonomicznym krézã, jaczi mô nawetka swój autonomiczny rząd (Generalnô Reda), jaczi ùżiwô gwarã arańską (gwara gaskońsczëznë nôapartniészégò dialechtu òkcytańsczégò) w całi adminystracëji. Nôdpisë na teritoriji Dolënë mùszą bëc głównie pò aranskü (nawet jinfòrmacëjné drëczi dlô turistów mają aranską wersëją) ë mô szëk, że je dosc tëli lëdzy, jaczi mają zacht zwësk na tołmaczenim dokùmentów do gwarë, jaką gôdô nie wicy niż 5000 lëdzy. We wszëtczich szkòłach w Dolënie Aransczi je aransczëzna spòdlową mòwą. Je jednak prôwda, że ju we wiekù mni jak 5 lat mùszi aransczé dzeckò zaczic z jinszimi dwóma spółòficjalnyma jãzëkama katalońsczim (Dolëna je dzélã Kataloniji) ë hiszpańsczim (Katalonijô je dzél Hiszpaniji). Òd 8-9 lat dzecë sã mùszą ùczëc pò francëskù (Dolëna mô na nordze ë zôpadze greńcã z Francëją chòc tam bë sã miało teòreticzno gadac pòdobnym dialechtã) ë òd 10-11 lat pò anielskù. Jesz wicy różné przedmiotë są ùczoné w różnëch mòwach matematika pò hiszpańskù, nôuczi zdrëszënowé ë hùmanisticzné pò aranskù, nôuczi ò rodze pò katalońskù, sztëczi pò francëskù ëtd. Kùlturalnô rësznota w Dolënie je reprezentowónô przez kònkùrsë lëteracczé, festiwalë ëtd. Aransczëzna mô swój plac w rediu (jedna gòdzëna co dzéń) ë w òglòwòkatalońsczi telewizji (rôz na tidzéń). Cekawą sprawą je, że co sobòtã sã pòjawiô w nôwikszi katalońsczi gazéce „Avui” („Dzysô”), jakô je czëtónô jaż przez 10 milionów czëtińców lëst „Aué” w gwarze aransczi (dëcht le cos jak „Dziennik Bałtycki” ë „Norda”, ale „Aué” je blós pò aranskü ë mô wikszi zasyg), co sã tak mòże dostac do rãk téż lëdzóm, jaczi żëją dosc dalek òd Dolënë ë tak ë lëdze z Barcelonë sã zatrzimają nad artiklama w gwarze, jaką gôdô dzes w zabëti dolënie w górach blós 5000 lëdzy. Ë jakòs tak so człowiek mòże przedstawic nôrodną autonomiją.
Môta wa czëté ju nico ò mòwie asturskò-léònsczi? To bëła mòwa strzédnowiecznëch królewstwów Asturiji ë Léònu ë dzysô zabëtczi nëch jãzëków mają blós za hiszpańską gwarã. Asturijô je òd 1981. autonomicznô spòlëzna, ale mòwa asturskô sã do dzysô òficjalną nie sta. Je równak prôwda, że lëdze, jaczi jesz nią gôdają, są miészezną. Z 1,1 miliona mieszkeńców üżiwô asturską mòwã jaczé sto tësąców, wedle jinszich statistik jaż trzësta tësąców lëdzy. Ju w 1981. rokù òsta równak zakladłô Akademijô astursczi mòwë, jakô kòdifikòwa astursczi pisënk. W 1984. rokù sã zjawiłë kùrsë „bable” (jinszô nazwa negò jãzëka) w niechtërnëch szkòłach. Jistnieje jeden tidzeniowé cządnik, czile programów rediowëch, mùzyczné karna ë òd 1994. rokù mòże sztudérowac asturską filolodżiją na Ùniwersytece w Oviedo. W Portugaliji równak je w jednym pòwiece na mòwa òficjalną, prawie je to ji dialekt mirandsczi, jaczi mô na swòji territoriji òd 1998. rokù statut mòwë spółòficjalny ë mirandsczëzna je ùczonô we szkòłach.
Gwësno jesz wicy kòmpetencëjów dôwô autonomijô Òwczich Wispów ju òd 1948. rokù. Ji zależnota òd Dansczi je prawie le ju czësto fòrmalnô. Danskô sã òpiekùje zagreńczną pòlitiką, òbarną ëtd. Farerskô mòwa je pierszą mòwą wnetka dlô wszëtczich mieszkeńców, w jaczi wëchôdają gazétë, nadôwô redio ë telewizëjô. Wispë mają swòje pòliticzné partë, parlament ë rząd, wëdôwają swòje pòcztowé marczi ë jesz niedôwno miałë swòjégò dëtka. Farerów je jaczichs 45 tësąców, ale mają pëszné warënczi dlô rozwiju swòji mòwë pòd rządzenim Denów. Je prôwda, że to je mést głównie dzãczi wiôldżi òdległotë òd Daniji.
To są przemiarë, jaczé bë mògłë bëc jinspirującé dlô Kaszëbów. Równak je to wiedzec, że wolô żebë stwòrzëc jakąs kaszëbską autonomijã mùszi wińc téż òd centralnëch pòlsczich ùrządów. Nie jem dajade gwësny, czë same Kaszëbë pòkôzëją dosc bùsznotë ë czë pò prôwdze chcą dobëc autonomiją dlô swòji mòwë ë swòjégò nôrodu.

V. Knoll

zaczątk