4 (25) / 2003

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Prawa nôrodnëch miészëznów - dzél 8.
• Kaszëbsczi biblësta

Kùltura:

• Nie béł jinszi òd pòslédnëch
• Ùroczëzna Pomeranii
• Ze Słowôrza Zëchtë
• Kaszëbsczi zwëczi ë wierzenia - dzél 7.
• Sympòzëjô w KÒL we Brusach

Kòmentarze:

• Kaszëbsczé òtemkłé dwiérze
• Krzëwim òkã…

Lëteratura:

• Branko Ćopić - Trzech drëchów i zbójca

Pòlëca z knégama:

• Zemi wejrowsczi òpòwiôstczi
• Kaszëbskô Bibliotéka
- To je wôrt nalézc so ë przeczëtac!

Prawa nôrodnëch miészëznów. Dzél 8.

Finlandijô (dôlszi cyg)

Chòc szkòłowizna je prowôdzonô wedle jednégò programù, Szwédzë mają równak w Minysterstwie Szkòłowiznë gwôsny òddzélik. Cekawé je, że szwédzczi jãzëk mòże bëc ùżiwóny téż w finsczi armiji – w niechtërnëch òddzélach są le blós Szwédzë. A nawetka òb wòjnã w finsczim wòjskù bëłë apartné brigadë szwédzczé.
Finsczé òficjalné zdrzódła gôdają, że procent òbiwatelów ò szwédzczi rózdze w Finlandiji je corôz miészi, bò je wicy zmarłëch jak ùrodzonëch. Na przëmiôr w 1880. rokù „lëdzy gôdającëch pò szwédzkù” w Finsczi bëło 294.000, to je 14,3% obywateli, a w 1990. rokù – 296.738 to je le 5,9% òbiwatelów.
W òstatnëch dzesãcolatach wicy ùwôdżi bëło rzeszoné z prawama miészëznów. Temù w 1973. rokù òstôł stwòrzony tzw. Parlament Sami, przedstôwstwò Lapònów, jaczi przede wszëtczim mô fùnkcëje doredczé. Wedle Ùstawù ò Parlamence, mión z 1992. rokù, Parlament Finsczi mô òbrzészk, przed ùchwôlenim ùstawù czë krajewégò aktu, jaczi tikô sprôw laponsczi miészëznë, skònsultowac sã z Parlamentã Sami. Lapònowie ni mają swòjich przedstôwców w Parlamence Finsczi.
Temù że w Finlandiji dzysodnia mieszkô kòle 10 tësąców Romów (w Finsczi je zabarnioné prowadzenié rasowi statisticzi, téj ni ma szczegłowëch dónëch), niedôwno sã zjawiłë pòdjimstwa, żebë jima dac mòżlëwòtã prawa do gwôsny szkòłowiznë. Kòle dzesãc gminów mô wprowadzoné do spòdlëczny szkòłowiznë jãzëk dodôwkòwi – romsczi. Są ùdbë, żebë jãzëk romsczi béł jãzëkã dodôwkòwim w kraju abò wëlownym jãzëkã.
Apartny status mô szwédzkô miészëzna na Alandzczich Wispach. Tak pò prôwdze, Alandë są nôstôrszim autonomicznym krajã w Europie. Jejich autonomijô òsta stwòrzonô pòd òkã midzënôrodowëch òrganizacëjów, żebë barnic prawa miészëznów. Pò Pierszi Swiatowi Wòjnie, czéj Finskô òprzesta bëc bënë Rusczi, ruskô włôdzô nad Alandama, dze mieszkalë le blós Szwédowie, téż òsta zniosłô. Mieszkeńce wispë w referendiji jesz w 1917. rokù, mielë wërzekłé wòlą sparłączeniô sã z wikszoscą szwédzczégò nôrodu w Szwédzczi. Na ùdba òsta pòpiartô przez szwédzczi rząd a òdrzëconô przez finsczi. Spiérk òstôł przedstôwiony Lëdze Nôrodów, jakô wëznacza kòmisëją prawników. Kòmisëjô doszła swiądë, że bezmała wszëtcë mieszkeńcowie Alandów są za sparłączenim ze Szwédzką. Dejade, wedlë jejich dbów, taczé żëczbë nie bëłë zgódny z midzënôrodnym prawã.
„Miészëznë ni mògą starac sã ò wëapartnienié le blós temù, że tak chcą” – òsta napisóné w repòrce kòmisëje. Òsta téż napisóné, że mùszi chronic miészëznã, żebë bez zôwadë mògła wëznawac swòjã wiarã ë ùżëwac swòjégò jãzëka. Reda Lëdżi Nôrodów ùzna ne pòzdrzatczi. Dwastronowim ùgôdënkã finskò-szwédzczim òsta pòprôwionô w 1921. rokù ë mieszkeńcë wispë dostelë autonomiją gwarantowaną przez midzënorodną zdrëszënã.
Alandë mają dostóné szeroką autonomiją (gwôsny parlament, ùżiwanié szwédzczëznë ë szkòłowizna le blós szwédzkòjãzëkòwô, zwòlnienié z pòdatków płaconëch w Finsczi, zwòlnienié mieszkeńców ze słëżbë w armije, zakôz kùpòwaniégò gruntów na wispie przez lëdzy z bùtna, mòżlëwòta ùgwësnieniô swòjégò bëcégò na wispie pò 5 latach ëtj).
Téż nônowszé prawa tikającé statusu Alandzczich Wispów ùtrzëmiwają wszëtczé pasownoscë szwédzczi miészëznë, jaczi òsta rzekłé w ùgôdënkù z 1921. rokù. Na przëmiôr Ùstôw ò autonomije Alandzczich Wispów z 16. zélnika 1991. rzecze, że „ùstawòdôwczi Parlament Alandzczich Wispów przedstôwiô nôród Alandzczich Wispów w sprawach, jaczé tikają autonomije Wispów” ë „rządë nad Wispama mô Rząd Alandów ë adminystracëjô zanôleżnô le òd tegò rzãdu”. Gùbernatora przedstôwiô rząd Finsczi na Alandach, je wëznôczóny przez przédnika Finsczi razã z przédnikã Parlamentu Alandów. Jeżlë ny dwaji ni mògą sã ùgadac, przédnik Finsczi wëlëje gùbernatorã z westrzód 5 kandidatów bédówónëch przez Parlament Alandzczi. Ò prawie bëcégò na Alandach rozsądzywô Rząd Alandów. „Prócz le przëtrôfków w jaczich są warënczi, żebë rozsądzëc jinaczi, przëtomnosc, na spòdlim wnióskù ò bëcé sã dôwô òbiwatelóm Finsczi, jaczi: a. mają sã przecygłé ë òsedloné na Alandach, b. mieszkają hénë òb nie mni jak 5 lat, c. znają dosc tëli szwédzczëznã.
Òsoba, jakô tracy finsczé òbiwatelstwò, automaticzno tracy prawò bëcégò na Alandzczi. Ùstôw dôwô téż ògreńczenia w handlu gruntama, gòspòdarczich pòdjimiznach na Wispach a téż pòdtrzimiwô mòżlëwòtã alternatiwny wòjskòwi słëżbë (w kapitanace pòrtu, na blize, w adminystracëji). Parlament Alandów ùchwôlô ùstawë ë aktë prawné, jaczé mù dozwôlô Ùstôw ò autonomije. Ùdbë ùstawów autonomicznëch są sélóné do przédnika Finsczi, jaczi pò redach Kònstitucjowégò Tribùnału, mòże je dzélã abò w całoscë òdrzëcëc, jeżlë ùznô że Parlament Alandzczi wëszedł bùten swòjégò ùstawòwégò òbremieniégò.
Nôwôżniészé fùnkcëje państwa, a òsoblëwie òbarna, ùbëtk, zagreńczny handel, greńcznô słëżba, zagreńczné zachë, òstałë w kòmpetencëje rzãdu Finsczi. Rząd Alandów mô le recht bédowac gwôscëwim dzélóm adminystracëje Finsczi ùkładë z jinszim krajã.
W sytuacëji spiérka midzë prawama autonomicznëch ë centralnëch ùrzãdów rozsądzywô Główny Sąd Finsczi.
Alandë mają gwôsny herb ë fanã. Mają téż prawò zòrganizowac gwôsną handlową flotã.
Òstatnyma czasama je kritikòwóné, że spòdlowim jãzëkã we szkòłowiznie je szwédzczi.

D. W. Pazdzersczi

zaczątk 


Mòżesz nas wspòmòc w wëdôwanim abò kòlpòrtażu?