Finlandijô (dôlszi cyg)
Chòc
szkòłowizna je prowôdzonô wedle jednégò programù, Szwédzë
mają równak w Minysterstwie Szkòłowiznë gwôsny òddzélik. Cekawé
je, że szwédzczi jãzëk mòże bëc ùżiwóny téż w finsczi armiji
– w niechtërnëch òddzélach są le blós Szwédzë. A nawetka òb
wòjnã w finsczim wòjskù bëłë apartné brigadë szwédzczé.
Finsczé òficjalné zdrzódła gôdają, że procent òbiwatelów ò
szwédzczi rózdze w Finlandiji je corôz miészi, bò je wicy
zmarłëch jak ùrodzonëch. Na przëmiôr w 1880. rokù „lëdzy gôdającëch
pò szwédzkù” w Finsczi bëło 294.000, to je 14,3% obywateli,
a w 1990. rokù – 296.738 to je le 5,9% òbiwatelów.
W òstatnëch dzesãcolatach wicy ùwôdżi bëło rzeszoné z prawama
miészëznów. Temù w 1973. rokù òstôł stwòrzony tzw. Parlament
Sami, przedstôwstwò Lapònów, jaczi przede wszëtczim mô fùnkcëje
doredczé. Wedle Ùstawù ò Parlamence, mión z 1992. rokù, Parlament
Finsczi mô òbrzészk, przed ùchwôlenim ùstawù czë krajewégò
aktu, jaczi tikô sprôw laponsczi miészëznë, skònsultowac sã
z Parlamentã Sami. Lapònowie ni mają swòjich przedstôwców
w Parlamence Finsczi.
Temù że w Finlandiji dzysodnia mieszkô kòle 10 tësąców Romów
(w Finsczi je zabarnioné prowadzenié rasowi statisticzi, téj
ni ma szczegłowëch dónëch), niedôwno sã zjawiłë pòdjimstwa,
żebë jima dac mòżlëwòtã prawa do gwôsny szkòłowiznë. Kòle
dzesãc gminów mô wprowadzoné do spòdlëczny szkòłowiznë jãzëk
dodôwkòwi – romsczi. Są ùdbë, żebë jãzëk romsczi béł jãzëkã
dodôwkòwim w kraju abò wëlownym jãzëkã.
Apartny status mô szwédzkô miészëzna na Alandzczich Wispach.
Tak pò prôwdze, Alandë są nôstôrszim autonomicznym krajã w
Europie. Jejich autonomijô òsta stwòrzonô pòd òkã midzënôrodowëch
òrganizacëjów, żebë barnic prawa miészëznów. Pò Pierszi Swiatowi
Wòjnie, czéj Finskô òprzesta bëc bënë Rusczi, ruskô włôdzô
nad Alandama, dze mieszkalë le blós Szwédowie, téż òsta zniosłô.
Mieszkeńce wispë w referendiji jesz w 1917. rokù, mielë wërzekłé
wòlą sparłączeniô sã z wikszoscą szwédzczégò nôrodu w Szwédzczi.
Na ùdba òsta pòpiartô przez szwédzczi rząd a òdrzëconô przez
finsczi. Spiérk òstôł przedstôwiony Lëdze Nôrodów, jakô wëznacza
kòmisëją prawników. Kòmisëjô doszła swiądë, że bezmała wszëtcë
mieszkeńcowie Alandów są za sparłączenim ze Szwédzką. Dejade,
wedlë jejich dbów, taczé żëczbë nie bëłë zgódny z midzënôrodnym
prawã.
„Miészëznë ni mògą starac sã ò wëapartnienié le blós temù,
że tak chcą” – òsta napisóné w repòrce kòmisëje. Òsta téż
napisóné, że mùszi chronic miészëznã, żebë bez zôwadë mògła
wëznawac swòjã wiarã ë ùżëwac swòjégò jãzëka. Reda Lëdżi Nôrodów
ùzna ne pòzdrzatczi. Dwastronowim ùgôdënkã finskò-szwédzczim
òsta pòprôwionô w 1921. rokù ë mieszkeńcë wispë dostelë autonomiją
gwarantowaną przez midzënorodną zdrëszënã.
Alandë mają dostóné szeroką autonomiją (gwôsny parlament,
ùżiwanié szwédzczëznë ë szkòłowizna le blós szwédzkòjãzëkòwô,
zwòlnienié z pòdatków płaconëch w Finsczi, zwòlnienié mieszkeńców
ze słëżbë w armije, zakôz kùpòwaniégò gruntów na wispie przez
lëdzy z bùtna, mòżlëwòta ùgwësnieniô swòjégò bëcégò na wispie
pò 5 latach ëtj).
Téż nônowszé prawa tikającé statusu Alandzczich Wispów ùtrzëmiwają
wszëtczé pasownoscë szwédzczi miészëznë, jaczi òsta rzekłé
w ùgôdënkù z 1921. rokù. Na przëmiôr Ùstôw ò autonomije Alandzczich
Wispów z 16. zélnika 1991. rzecze, że „ùstawòdôwczi Parlament
Alandzczich Wispów przedstôwiô nôród Alandzczich Wispów w
sprawach, jaczé tikają autonomije Wispów” ë „rządë nad Wispama
mô Rząd Alandów ë adminystracëjô zanôleżnô le òd tegò rzãdu”.
Gùbernatora przedstôwiô rząd Finsczi na Alandach, je wëznôczóny
przez przédnika Finsczi razã z przédnikã Parlamentu Alandów.
Jeżlë ny dwaji ni mògą sã ùgadac, przédnik Finsczi wëlëje
gùbernatorã z westrzód 5 kandidatów bédówónëch przez Parlament
Alandzczi. Ò prawie bëcégò na Alandach rozsądzywô Rząd Alandów.
„Prócz le przëtrôfków w jaczich są warënczi, żebë rozsądzëc
jinaczi, przëtomnosc, na spòdlim wnióskù ò bëcé sã dôwô òbiwatelóm
Finsczi, jaczi: a. mają sã przecygłé ë òsedloné na Alandach,
b. mieszkają hénë òb nie mni jak 5 lat, c. znają dosc tëli
szwédzczëznã.
Òsoba, jakô tracy finsczé òbiwatelstwò, automaticzno tracy
prawò bëcégò na Alandzczi. Ùstôw dôwô téż ògreńczenia w handlu
gruntama, gòspòdarczich pòdjimiznach na Wispach a téż pòdtrzimiwô
mòżlëwòtã alternatiwny wòjskòwi słëżbë (w kapitanace pòrtu,
na blize, w adminystracëji). Parlament Alandów ùchwôlô ùstawë
ë aktë prawné, jaczé mù dozwôlô Ùstôw ò autonomije. Ùdbë ùstawów
autonomicznëch są sélóné do przédnika Finsczi, jaczi pò redach
Kònstitucjowégò Tribùnału, mòże je dzélã abò w całoscë òdrzëcëc,
jeżlë ùznô że Parlament Alandzczi wëszedł bùten swòjégò ùstawòwégò
òbremieniégò.
Nôwôżniészé fùnkcëje państwa, a òsoblëwie òbarna, ùbëtk, zagreńczny
handel, greńcznô słëżba, zagreńczné zachë, òstałë w kòmpetencëje
rzãdu Finsczi. Rząd Alandów mô le recht bédowac gwôscëwim
dzélóm adminystracëje Finsczi ùkładë z jinszim krajã.
W sytuacëji spiérka midzë prawama autonomicznëch ë centralnëch
ùrzãdów rozsądzywô Główny Sąd Finsczi.
Alandë mają gwôsny herb ë fanã. Mają téż prawò zòrganizowac
gwôsną handlową flotã.
Òstatnyma czasama je kritikòwóné, że spòdlowim jãzëkã we szkòłowiznie
je szwédzczi.
D. W. Pazdzersczi
zaczątk
|