Przëbôcziwómë tekst wëstąpieniô Wòjcecha
Etmańsczégò rzekłégò w Ottawa Valley (Kanada) òb Tidzéń Erbë
Kùlturë w 2001. rokù. Skrócënczi bëłë mùszebné dlô wialgòscë
tekstu.
Kaszëbë i Kaszëbi
 Dlô
wiele lëdzi to nick nie znaczi abò nick nie pòwie.Le më jesmë
w tim dobrim placu i mòżemë wszëtkò ò tim òpòwiedzec. Pierwszé:
sobie dac pitanié, gdze òni żëlë, czim bëlë i czim terô są.
Kaszëbi żëlë nad Bôłtã .Kòle taczich miastów jak: Gduńsk,
Słëpsk, Szczecëno. Czédës na pòczątkù zeszłégò tësąclecégò
Kaszëbi sygalë jaż pò Daniją (Denmark). Kaszëbi mielë swòje
mòżna rzec państwò, swòjich ksążãtów, swòje wòjskò. Ùczałi
są terô jesz są kłócą jak dalek Kaszëbë sygałë.Le to trza
òstawic ùczałim. Nôwikszim ksążãcym béł Swiãtopôłk.Ten ksążã
mòcno sã biôtkòwôł. Bëłë to nôpiãkniészé czasë dlô Kaszëbów.
To je to co wa tu robita. To je naji dzedzyctwò. W 1282. rokù
ksążã Kaszëbsczi Mestwin II przekôzôł, òddôł, ksãstwò gduńsczé
kaszëbsczé Przemësłowi II, ksãżëcowi wielkòpòlsczemù. Kaszëbi
tej wschòdno-pòmòrsczi òstelë òddóny pòd panowanié Pòlsczi.
Chòc w tich czasach Kaszëbi przechòdzëlé z rãków do drëdźich
rãków. Rôz to bëlë Niemcë rôz Pòlôszë. Kaszëbi bëlë barżi
sercã związóny z Pòlôchama chòc òni za baro ò nich nie dbelë.
W 1772. rokù béł pierszi rozbiór Pòlsczi, gdze trzej wiôldżi
sąsadze: Miemcë, Ruskô i Austrijô pòdzélëłë midzë se Pòlską
.To miało wiôldżi wpłiw na dzeje Kaszëbów. Kaszëbi trafile
pòd panowanié Miemców. Kaszebi bëlë wiedno lëdzama pògraniczô
.Co za tim jidze jich kùlturowòsc bëła wiedno rozdzartô. Nôwôżniészô
dlô Kaszëbów bëła wiara. Kòżdi wiarã Kaszëbów wëkòrzistiwôł
dlô swòji pòtrzébë.
Miemcë i Pòlôszë cygnãlë na swòjã stronã.W tich czasach mało
chto sã zastanôwiôł czim òn je, Pòlôchã czë Miemcã, jaczé
je jegò państwò, i co to je państwò.Tak w tich czasach czej
waji starszi wëjeżdżelë mało chto sã zastanôwiôł czim òn je.
Przewôżnie gôdôł, że je Pòlôchã bò z nim gò łącza wiara ë
pòdobny jãzëk. Podobné słowiańsczé kòrzenie.
Wiele Kaszëbów w tich czasach zmieniło wiarã za sprawą Lëtra.
Pózni ti Kaszëbi czëlë sã Miemcama. Pierszim człowiekã chto
zaczął pisac pò kaszëbskù béł Szimón Krofey. Béł to pastór
co chcôł prawic po kaszëbskù kôzania. Chcôł żebë Kaszëbi mòdlëlë
sã w swòjim jãzëkù. Tak pò prôwdze pierszim wiôldżim Kaszëbą
béł doktór, pisôrz Florian Cenôwa (Ceynowa). Òn napisôł czile
ksãżeczków pò kaszëbskù. Òn pierszi zaczął bùdzëc dëcha kaszëbsczégò.
Òn pierszi zaczął czëc kaszëbstwò. Ceynowa żił w latach 1817-1881.
Robòtã dló kaszëbiznë zaczãła sã pò 1848. roku. Béł pierszim
wedôwcą gazétë „Skôrb Kaszebskósłviańszczi mòve”. Drëdżi znóny
ùtwór to „Rozmòwa Pòlôcha z Kaszëbą”.
Wësmiéwô tam szlachtã pòlską i kler, za to że nie dbają ò
dzecë i nie ùczą jich w rodny mòwie. Nie nalazło to rozmieniégò
westrzôd lëdzi, bò szlachta w wiôldzim dzélù gardza prostim
lëdã kaszëbsczim. Pò nim béł Hieronim Derdowsczi Òn napisôł
pierszi poemat pò kaszëbskù „Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka
pò secë jachôł”. Napisôł téż znóną kaszëbską piesn „Tam gdze
Wisła do Krakówa”. Dzysô wiele Kaszëbów ùznôwô ją za naji
himn.
Drëdżim wiôldżim dzejarzã i pisarzã béł Aleksander Majkòwsczi.
On béł baro wiôldzim człowiekã. Zaczął wëdawac kaszëbską gazétã.
Założił stowôrã kaszëbską „Młodokaszëbi”. Òn pierszi pchnął
wiôlgą mòc w Kaszëbów. Ceynowa i Majkòwsczi zaczôł zriwac
Kaszëbów i twòrzëc narodową swiądã. Majkòwsczémù ùdało sã
zebrac kòle se wiele drëchów ë kòlégów. Majkòwsczi też napisôł
pò kaszëbskù „Żeci i przegóde Remusa”. To je baro piãknô pòwiesc.
Pòwiôdô ò małim knôpie, co mô przeniesc bez rzékã królewiónkã.
Knôp baro pragnął jã przeniesc, ale na drodze spòtkôł trzë
wiôldzi Strôchë – Ukôzczi: Strach ,Trud i Niewôrto. Strôszczi
te stoją wiedno na drodze dlô robòte dlô kaszëbiznë. Oznôczô
to, że przed kòżdą robòtą nas Kaszëbów trzimają te trzë Strôszczi.
Nôwikszim i nôgòrszim je Niewôrto.
(…)
Trzecé wiôldżé pòkòlenié to Zrzeszińcë. To karno założało
pò pierszi wòjnie swiatowi wiôldżi Kaszëbi. Do nich mòżemë
zaliczëc Aleksandra Labùdã, Jana Trepczika, Frãnca Grëczã,
Feliksa Marszałkòwsczégò, Jignacégò Szutenberga. Oni pierszi
zaczãlë pùbliczno gadac pò kaszëbskù, założëlë gazétã „Zrzesz
Kaszëbskô”, wëstawiele sztëczi w téatrze. Czãsto za swòjã
robòtã bëlë przësladowóny, nie mielë miru.
(…)
Pò drëdzi wòjnie swiatowi przëszłë cãżczé czasë dlô Kaszëbów
i dlô rozwicô kùlturë kaszëbsczi. Kòmùnysce zamklë gazétã
„Zrzesz Kaszëbskô”, Zrzeszińcë mielë problemë z SB, to je
pòlską krëjamką pòlicëją. Zrzeszińcë sã rozpierzchlë. Béł
to baro cażczi czas. Dopierkù pò smierce Stalina w Pòlsce
sã òdmieniło.
(…)
Od 1989. pò skùńczeniô sã kòmùnë zaczął sã nowy czas w dzejanim
całi robòtë na rzecz kaszëbizne. Do władz lokalnych różnigò
szczebla wlezlë Kaszëbi. Kaszëbi zaczãlë sami sobą rządzëc
. To beła wiôlgô zmiana. Do wiele szkòłów wszed jãzek kaszëbszczi.
Dzëcë zaczãłë sã ùczëc pò kaszëbskù. Szkòłë wprowadzëłë naùka
ò Kaszëbach . Béł to milowi krok . Dzãka ùpadkòwi kòmùne më
téż mòżeme sã spòtikac miedzë sobą . Pòznac i pogódac ó swóich
kórzeniach.
To bëło dzesąc lat nazôd, téj dało téż grzmòt strzód ùczałich
kaszëbsczich i pòlsczich. Pò dzesãc latach sztridu mòżemë
rzec: jãzëk kaszëbsczi mô swój plac w rédze jãzëków swiata.
Dzysdnia mómë elementôrz do nôuczaniégò kaszëbsczégò, mómë
téż Bibliją sw. przetołmaczoné na jãzëk kaszëbsczi, mómë mòdlëtëwnik
do nôbòżeństwa, bë më mòglë sã mòdlëc pò kaszëbskù. To są
milowé kroczi w rozwiju naszégò jãzëka.
(…)
Wszëtkò z kaszëbizną nie je tak piãkno jak mògło bë sã zdôwac.
Nômłodszi pòkòlenié nie gôdô doma ze sobą pò naszémù. Wszëtkò
zaczãło sã zmieniac ju dwadzesce lat temù . Téj starszi doma
zaczëlë dzecë ùczëc òd młodosce pò pòlskù. Kaszëbsczi jãzëk
le tej sej je czëc strzód môłëch dzecy. Dzecë przeważnie gôdają
pò pòlskù. Przëczinów tégò zdarzené je wiele. Jedną z nich
bëło, że szkólny w setmëdzesątëch latach zaczãlë gadac, że
jãzëk kaszëbsczi bądze dzecóm przeszkôdzôł w dalszi ùczbie.
(…) Jô jem przikładã procëmnym: do szôstégò rokù żëcô jô le
gôdôł pò kaszëbskù , dopiéru w szkòle zaczął jem sã ùczëc
pò pòlskù . Zdążił jem skùńczëc Ùniwersytet i mògã z całą
mòcą pòwiedzec, że kaszëbsczi mie nigdë nie przeszkôdzoł.
Pòwiém wicy: czãsto mie pòmógł i pòmôgô w mòjim żëcym.
(…) Jô wiém, że dlô Waji je cãżkò ùtrzëmac kaszëbsczi. Bò
na ten czas, co wa brekùjeta, to je jãzëk anielsczi. Do szkòłë,
do robòtë i do zôbawë sygnie jãzëk anielsczi. Le mùszita wiedzec:
drzewò bë mògło rósc, są rozwijac brëkùje kòrzniów, brëkùje
wòdë, brëkùje pòkarmù, jôdë. Nôród czë karno etniczné do rozwicô
brëkùje téż jãzëka żëwégò, a nié môrtwégò.
Wiôlgã dzãka za słëchanié.
Całosc na starnie Kaszëbów w Kanadze
http://www.wilno.org/vevisit/vevisit.html
zaczątk
|
