Szwajcarsczi ôrt wielonôrodnégò kraju

Szwajcarskô je òsoblëwim przëmiarã wielonôrodné ë wielojãzëkòwi wëspòlëznë, jakô, że nie dzeli na "wikszëznă” ë "miészëznă” a téż "wikszoscowi, kònstitucyjny nôród” ë "nôrodną miészëznã”.Wstãp do Kònstitucëje Szwajcarsczi Kònfederacëje, prôwdac, w pierszim zdanim rzecze ò "jednoce, dôdze ë érze szwajcarsczégò nôrodu”, a artikel 1. pòdsztrichiwô, że "to dô nôrodë 23 samòbëtnëch kantonów zrzeszoné tutą zrzeszą”. W Kònstitucëji je mòżno trafic kategòriją "nôrodné jãzëczi”. Równak szwajcarsczi znajarze kònstitucyjnégò prawa są taczi dbë, że "Szwajcarskô z definicëje, je krajã ‘anacjonalnym’, bò to nie dô niżódny kùlturowi, jãzëkòwi, krëwią czë rózgą dóny òd stalat szwajcarsczi nôrodnoscë”. Czej sã równak gôdô ò "nôrodach kantonów”, chòdzy ò lud, mieszkeńców, a nié ò nôrodë w kantonach.
Wespòlëzna kantonów przez stalatë bëła bùdowónô przede wszëtczim z òbiwatelów trzech eùropejsczich nôrodów, jaczé doch mają swòje kraje: Miemców, Francuzów czë Jitalczików. Wespòlëzna Szwajcarskô, fòrmalno kònfederacëjô, a pò prôwdze federacëjô, da radã twòrzenim gwôsny juwernotë fakticzno wëmazac w głowach swòjich òbiwatelów przenôleżnosc do nëch nôrodów ë stwòrzëc wëspòlëznã procëm rozéńdóm w jãzëkù, kùlturze a nawetka wiarze!
Zgrôwă Kònfederacëje je, wedle Kònstitucëje "zagwësnic samòbëtnosc kraju òd bùtna, ùtrzëmac bënowi pòrządk ë mir, barnic pòjudżi ë prawa òbiwatelów Kònfederacëje ë zwikszac jejich bòkadnosc”. Chòc je krajã sztërzëch etnicznëch karnów – Miemców, Francëzów, Jitalijanów ë Retorómanów – nigdze w Kònstitucëji, jak czãsto w wielonôrodowëch krajach, nick nie je rzekłé ò òchronie nôrodny juwernotë, tradicëje, kùlturë, bò na òchrona wëchôdô z federacëjnégò ùstawieniégò kraju, a téż z szeroczi autonomijë, jaką mają gminë ë kantonë.
Za nôrodné jãzëczi Szwajcarsczi Kònstitucëjô mô wszëtczé sztërë. Za jãzëczi ùrzãdowé – le blós trzë. Pòmijô retorómańsczi, jaczi je ùrzãdowi le na rówiznie kantonów.
Wszëtczé trzë ùrządowé jãzëczi są równé, chòc ùżiwóné le w òrganach federacëji. Kantonë mają swòje gwôsné regùlacëje ň ùżiwanim jãzëków ë ne dzejają nawetka, czej władze kantonu dzejają w miono prawa federalnégò. Ùrzădowëch jãzëków sã ùżiwô le w łączbie òbiwatela z państwòwą adminystracëją.
Spòdlëczną reglą kònstitucëje Szwajcarsczi je, że Kònstitucëjô regùlëje kòmpetencëje federacëje, a jinszé kòmpetencëje słëchają kantonóm, abò gminóm. Artikel 3 Kònstitucëje rzecze, że "kantonë mają samòbëtu tëli, kùli jejich samòbët nie je ògreńczony kònstitucëją federacëje; ùjawerniają tej wszëtczé òbrzeszczi, jaczé nie słëchają zrzeszony władzë”.
Dosebno jak w Szpańsce, Kònstitucëjô Szwajcarsczi téż nie regùlëje ùstawieniégò władzów kantonów, bò ne władze òstałë stwòrzoné przódzy jak federacëjô. Téż temù, że jinszé bëłë dzeje pòwstôwaniégò nëch władzów ë jinszé ôrtë òrganizacëje kantonów.

D. W. Pazdzersczi

zaczątk