8 (29) / 2003

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Brusczé Jigrë Folkloru
• Dënsczé tradicëje na Kaszëbach?
• Prawa nôrodnëch miészëznów - dzél 11.
• Kaszëbskô séc
• Jëbleùsz J. Stachùrsczégò

Nié le Kaszëbë:

• Czeszë ë Kłodzkô
•  Sydjylland = Pôłniowô Jutlandëjô

Widzóné z bùtna:

• Pòlskò-kaszëbskô repùblika dwòjga nôrodów

Kaszëbë ë swiat:

• Łużëczanów corôz mni a szkòła zamkłô
• Òdroda w Tëreczce, Kaszëbë w Tëreczce

Rozmòwa numra:

• Z burméstrã miasta Rëmi, Wastną Elżbiétą Rogala - Kòńczak, gôdô Fòrmellów Słôwk

Kùltura:

• Mùzyka swiata: Tërcëjô
• Ze Słowôrza Zëchtë
• Kaszëbsczé zwëczi ë wierzenia - dzél 10. Czas żniwów

Pôlëca z knégama:

• Ò fòrmùle nôrodów

Pòlskò-kaszëbskô repùblika dwòjga nôrodów

Jack Borkòwicz

Kaszëbi, czilestatësãcznô zdrëszëna, jakô mieszkô òd stalat na Gduńsczim Pòmòrzim, pierszi rôz mô sã nazwóné nôrodã. Wëchôdô to z wëników łońsczégò Òglowégò Spisënkù. Lëdzy, jaczi deklarowelë kaszëbską nôrodnosc nie je wiele, le blós 5100 òsób. Równak przez bëcé negò zjawiszcza wëchôdô na dniowi wid wiôlgô sprawa kaszëbsczi apartnotë, jaczi nie rozmia rozrzeszëc ni Drëgô Rzeczpòspòlitô, ani PRL, jaczi wôrtnotë nie rozmieje téż dzysdniowi pòlsczi krôj. Dzysô nen fenómen kaszëbsczégò nôrodnégò czëcégò zmùszô naju, òbiwatelów Repùbliczi, do zapëtaniô jesz rôz ò fòrmùlã pòlsczi racëje stónu.

5:500 – KÒ TO NIE JE MAŁO

Chòc wikszosc Kaszëbów mô sã za Pòlôchów, wszëtcë wëapartniwają sã dôżnym czëcym apartnotë. Dzél mô so samòòtaksowóné, deklarëjącë na Spisënkù prócz pòlsczi nôrodnoscë, kaszëbsczi domôcy jãzëk. Taką lënią mô przëjãté wikszi dzél dzejarzów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô (K-PZ), nôwikszi zdrëszënowi stowôrë Kaszëbów. Do pòdawaniô kaszëbsczi nôrodnoscë zôchãcywało karno zrzeszoné z cządnikã Òdroda. Wkół negò pismiona kòscérzą sã młodi lëdze, nôstarszi dochôdają do 30 lat, jaczi bez zascyganiô gôdają ò swòjim nôrodnym wëbòrze. Chcą dlô Kaszëbów prôw, jaczé mają miészëznë w krajach EÙ.
Lëdzy, czëjącëch tak abò jinak rozmióną kaszëbskòsc, je dzysô w Pòlsce kòle pół milijóna. 5 tësąców głosów za kaszëbsczim nôrodã tej nie je stolëmnym dobëcym. To mòże równak sã zdawac, że fakt pòkôzaniô sã tak wërazny òpcëje, jakô òsta ùprôwnionô òficjalnyma wënikama Spisënkù, zôchãcy drëdżich.
Kaszëbi sami rozsądzą, kògùm mdą witro – nôrodã, etnicznym karnã abò teritorijową zdrëszëną – gôdô redachtora „Òdrodë” Tomôsz Antón Żuroch-Piechòwsczi. Taczi pòzdrzatk nie dôwô ùbëtkù prof. Brunowi Synakòwi, przédnikòwi zôrzãdu K-PZ, jaczi je ti dbë, że deklarowanié kaszëbsczi nôrodnoscë je nieùbëtną młodzëznową jigrą. Dosebny dbë je wikszosc Kaszëbów, òsoblëwie starszi ë strzédny generacëje. Rzeszą tradicëjną pòlską patriotiznã z przërzeszenim do môlowi kùlturë, mają strach, że radikalné zéwiszcza pòdskôcą le blós lëché wseczëca ë na kùńc ùprocëmnią Kaszëbów do pòlsczi wikszoscë.

CYG ZA JUWERNOTĄ

Nimò jednëch szlachòtów, zjawiszcze kaszëbsczi apartnotë je czësto jinszégò zortu jak apartnota Slązôków. W nym òstatnym je to tipicznô zdrëszëna pògreńczégò. Doswiôdczony dzejama mieszkeńców Górnégò Sląska w 20 st., bez ùjawernianiô sã ni z Pòlôchama ni z Miemcama, dërchem wcyg szukają swòji jawernotë. Jejich dzél pò 1989 rokù wëlowôł legalną ju miemiecką òpcëją, jinszi dzél – wikszi – òstôł przë pòlsczi, jesz jinszi mają sã zadeklarowóné terô jakno apartnô nôrodnosc – szląskô. Òb Spisënk mia jã pòdóné 170 tës. òsób. No mùszimë ùwôżac, chòc jegò spòdlé je dzysodnia barżi pòliticzné jak kùlturowé. Mòżlëwé, że dopiérze za jaczis czas na zdrëszëna dostónie znanków nôrodu.
Z Kaszëbama je czësto jinaczi. Przede wszëtczim nie òstelë ùsztôłcony przez pògreńczé. Ny są néżką pòmòrsczi rózdżi zôpadnëch Słowión, jaczich dopiérzë wielostalatné historiczné procesë jakbë zepchnãłë w rolą „bùfòra” midzë Pòlôchama ë Miemcama. Wërażenim jich etniczny apartnotë je fùl wësztôłcony jãzëk, mający bòkadną ë cekôw lëteraturã. Równak nimò òbiektiwnëch, żëcznëch kaszëbsczi nôrodny swiądze, warënków, nidgë Kaszëbi nie szlë mòckò w nym czerënkù. Nawetka w 19 st., czej bùdzëłë sã do samòbëtnégò żëcô môłé nôrodë Westrzédno-wschódny Europë, òstelë jakbë slôdë (Florian Cénôwa, pioniéra kaszëbsczi òdrodë, béł òsamòtnionym wëjątkã). Bëło jich môlinkò, nawetka jak na skalã môłégò nôrodu: na zmianie 19 ë 20 st. bëlë òbrëchòwóny na përznã wicy jak 100 tës. lëdztwa, czej na przëmiôr Lëtwinów ò tim czasu bëłë milijonë.
Włôdze Drëdżi Repùbliczi zdrzałë na kaszëbsczi sztrąd z bùchą, chòc téż z ùkriwóną niegwësnoscą. Dzãka Kaszëbóm më mielë òdzwëskóny dostãp do mòrza, ale ti prawie Kaszëbi bëlë bróny przez rządzącëch za elemeńt niegwësny, traktowóny niedowierno. Wëchôdało to z kaszëbsczi apartnoscë. Temù téż prawie w dwùch òglowëch spisënkach (1921 ë 1931) Kaszëbi nie bëlë ùznóny za wëapartnioną etniczną czë jãzëkòwą spòlëznã.
Òdpòwiescą na warszawską centralëznã bëła fòrmùla kaszëbskòscë, jaką mielë wëprôcowóné taczi lëdze jak Jón Karnowsczi (+1939) abò nôbëlniészi kaszëbsczi pisôrz Aleksander Majkòwsczi (+1938). Przédną wôrtnotą bëła dlô nich domôcô kùltura, òpiartô na czëcym regionalny wëspòlëznë. Ny lëdze mielë sã za Kaszëbów, chòc tegò słowa nie definiowelë bezpòstrzédno w nôrodnëch kategòrjach. Mielë swiądã, że òbez to mògą miec kònflikt z pòlską racją stónu, jaczi nyczasnym dogmatã bëło zdanié ò dërżeniowò pòlsczim Pòmòrzim. A nie chcelë tegò kònfliktu, bò przińdnota Kaszëbów, nimò tôklów, widzelë bënë pòlsczégò kraju.

CËŻ ZNACZI BËC KASZËBĄ?

Widniczi dejë céchòwóny przez Majkòwsczégò ë Karnowsczégò są aktualné pò Drëdżi Swiatowi Wòjnie. Równak rządzący mielë starã òdebrac ny deji prôwdzëwi mòcë, zmiészającë ji zdrëszënowi òdbiór. Òb PRL pò 1956 rokù bëło mòżno diskùtowac kaszëbską juwernotã w élitowëch, wąsczich ë zatchłëch karnach, równak kaszëbsczémù lëdowi òsta òstawionô le lëdowizna. W szkòłach – jak przed wòjną – dzecë bëłë ùscëgòwióné, jaczé gôdającë pò kaszëbskù bòdôj łómałë pòlską mòwã. W bùtnowi łączbie przëznôwanié sã do bëcégò Kaszëbą, znaczëło prosto skôzanié na fakticzny status òbiwatela drëdżi kategòrije. W nôrodowò-kòmùnysticznym kraju z centralësticznym ùstawã Kaszëbi – równo jak jinszé miészëznë – czëlë sã prawie zmùszony, żebë dërch dokazowac, że nie są lëchszima Pòlôchama.
Trzecô Repùblika mô tu przëniosłé zacht miónë. Kaszëbi, westrzód jaczi wiele mia pòpiarté rësznotã „Wëcmaniznë”, aktiwno włączëlë sã w twòrzenié nowi systemë. Wiele dzejarzów ë drëchów kaszëbsczi rësznotë je dzysô w państwòwëch ë samòrządzënowëch władzach. Do dzysodnia ledżitimacëjô K-PZ je na Gduńsczim Pòmòrzim wëlownym wieprzinã na redną zalã na Wiejsczi abò do wòjewódzczégò sejmikù. Dôga ny rekòmendacëje je w tim, że Kaszëbi są zdrëszëną zwiartą ë ùpòrządkòwóną. Przëmiarã tuwò mòże bëc jedna z nôwëższich frekwencëjów w czerwińcowim referendum. Przërzeszony do tradicëje, robòtny ë bòkadny Kaszëbi bëlno wëapartniwają sã òd sąsadów. To je widzec òsoblëwie w pògreńcznëch z Gduńsczim Pòmòrzim krézach wòjewództwa zôpadno-pòmòrsczégò, dze czësté ë bòkadné kaszëbsczé gbùrstwa są òkòma zrëjnowónëch ë żôrotnëch pòpegeerowsczich òsedleszczów.
Przëznôwanié sã do swòji kaszëbskòscë nie je ju òrãgą do sromòtë; czësto procëmno – je mieło widzónô, temù że je taką wizytną kôrtą żorgòwnégò człowieka. Mògło bë tej sã zdawac, że Kaszëbi mają wszëtkò, czegò bë mòglë chcec jakno zdrëszëna. Mòże bëc taczi dbë, póczi przëjimô sã „redżonalny” pùnkt zdrzeniô. Zdrzącë na kaszëbiznã, kaszëbską sprawã jakno na sprawã etniczny wespòlëznë, mùszi dozdrzec jistné jiwrë.
Chòc wiele je ksążk ë pismión pò kaszëbskù, są lëteracczé kònkùrsë, rediowé ë zdrzélnikòwé audicëje, zasyg kaszëbiznë radikalno sã zmiésziwô. Tikô to òsoblëwie młodi generacëje, jakô pò prôwdze, je le blós pòlskòjãzëkòwô. Czile le szkòłów z kaszëbsczim jakno wëkłôdowi, òtemkłëch pò 1989 rokù nie zatrzimie tegò procésa. Długò nie mùszimë żdac, czej kaszëbskòjãzëkòwi Kaszëba nie mdze rozmióny nawetka kòl se.
Kaszëbskòsc òdzartô z domôcégò jãzëka pòmalinkù mdze sã rozcekac. Póczi Kaszëbi, dlô jaczich są wôżné familijné zrzesze, ùjuwerniac sã mdą pò nôzwëskach, nie mdze to wialdżi jiwer. Ùstôw sã równak mòckò zjinaczi, czej na Kaszëbach mdze sã zwiksza lëczba mieszónëch żeńbów – za gwësny czas do kaszëbskòscë mdze mógł sã przeznac kòżden, to je nicht.

PËTANIÉ Ò FÒRMÙLÃ

A kò kòżden, chto znaje Kaszëbów, rozmieje że ny są jinszi òd mieszkeńców Mazowszégò abò Wialgòpòlsczi. Mają jinszé doswiôdczenia historije, jinszą ùwôżnotã, nawetka jinszą mitolodżiją, fùl nieznónëch pòlaszëznie stolëmów, smãtków ë pùrtków. Mają tej to, co je nót żebë òtaksowac sã nôrodã, nawetka tej, czej nie sygnie ju jima domôcégò jãzëka.
Zdôwô sã, że czas mdze dzejôł dlô nëch co, chcą sã nym nôrodã zwac. Kòżde zôstné pòkòlenié wòlné òd ùrzasu ë czëcô lëchszëznë mdze to robic corôz barżi dzérżkò ë zwiarce.
Nen wëbór nie je procëm terëczasny pòlsczi racëje stónu. Nie ma ju kaszëbsczégò dómù w miemiecczich paszczãkach. Zôpadnô greńca je na Òdrze, a ju niedługò stónie sã bënową greńcą EÙ. Ni mòże ju dëszëc procésa samòòtaksowaniô sã Kaszëbów temù że je miemiecczi straszk, jak to bëło robioné w midzëwòjnowim cządze, czej ne dbë mòże nie bëłë czësto bùten szëkù ë òb PRL. Nie mëszlã téż, żebë ùznanié przez Pòlską bëcégò kaszëbsczi nôrodnoscë mia òtmikac brómã do pòliticzny separatiznë. W Néderlandach wedle wskôzów „môłégò nôrodu” dzejają Frizowie – ë czësto nie zmiészô to trzemaniô wespół néderlandzczégò państwa.
Czë dowôrtnotowanié kaszëbsczi juwernotë zùbòżi czë ùbòkadni czëcé pòlskòscë? Bùszno wdôrzimë tradicëje wielonôrodowi Repùbliczi. Ùznanié kaszëbsczégò prawa do samòòkresleniô je bëlną łączbą z ną tradicëją, pòkôzanim, że ni mómë ji le za pùsti symból.
Samim Kaszëbóm je nót tuwò takô fòrmùla juwernotë, jakô nie ùprocëmni jich z Pòlôchama. Je to grãdi nadôwk òsoblëwie temù, że bënë to dô fùl znónëch radikałóm legòtków ekskluzywiznë ë szëkaniô za procëmnikã. Na fòrmùla ni mòże téż szargac kaszëbsczi jednotë. Ni mòżemë zabôczëc, że wikszi dzél Kaszëbów czëje sã ë wcyg sã mdze czëc Pòlôchama. To bë bëło błãdã wënëkac jich z nowòpòchwacony kaszëbsczi spòlëznë.
Nowô definicëjô kaszëbskòscë, wëprôcowónô dzysô przez młodëch z „Òdrodë”, nie mdze òpiartô ò stôrą schemã: Kaszëbi-Pòlôszë-Miemcë. Zjednónô Europa, jaczi dzélã za sztërk sã stóną pòlsczé Kaszëbë, je ju terô wielokùlturowim redżona. Na tim tôrgù dejów nôrodno ùstawionô ë cygnącô dôgã ze swòji kùlturowi erbë kaszëbskòsc mòże bëc baro wiele wôrtnô.

Jack Borkòwicz

zaczątk 


Redakcëjô Òdrodë ë Stowôra Rémùs rôczą na

diskùsjowé zéńdzenié z autorã tekstu

26.09.(piątk) na gòdz. 18:00 do kaszëbsczi Tawernë Mestwin (Gduńsk, Straganiarskô 20-22)