Jack Borkòwicz
Kaszëbi, czilestatësãcznô zdrëszëna, jakô mieszkô òd stalat
na Gduńsczim Pòmòrzim, pierszi rôz mô sã nazwóné nôrodã. Wëchôdô
to z wëników łońsczégò Òglowégò Spisënkù. Lëdzy, jaczi deklarowelë
kaszëbską nôrodnosc nie je wiele, le blós 5100 òsób. Równak
przez bëcé negò zjawiszcza wëchôdô na dniowi wid wiôlgô sprawa
kaszëbsczi apartnotë, jaczi nie rozmia rozrzeszëc ni Drëgô
Rzeczpòspòlitô, ani PRL, jaczi wôrtnotë nie rozmieje téż dzysdniowi
pòlsczi krôj. Dzysô nen fenómen kaszëbsczégò nôrodnégò czëcégò
zmùszô naju, òbiwatelów Repùbliczi, do zapëtaniô jesz rôz
ò fòrmùlã pòlsczi racëje stónu.
5:500 – KÒ TO NIE JE MAŁO
Chòc wikszosc Kaszëbów mô sã za Pòlôchów, wszëtcë wëapartniwają
sã dôżnym czëcym apartnotë. Dzél mô so samòòtaksowóné, deklarëjącë
na Spisënkù prócz pòlsczi nôrodnoscë, kaszëbsczi domôcy jãzëk.
Taką lënią mô przëjãté wikszi dzél dzejarzów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô (K-PZ), nôwikszi zdrëszënowi stowôrë Kaszëbów.
Do pòdawaniô kaszëbsczi nôrodnoscë zôchãcywało karno zrzeszoné
z cządnikã Òdroda. Wkół negò pismiona kòscérzą sã młodi lëdze,
nôstarszi dochôdają do 30 lat, jaczi bez zascyganiô gôdają
ò swòjim nôrodnym wëbòrze. Chcą dlô Kaszëbów prôw, jaczé mają
miészëznë w krajach EÙ.
Lëdzy, czëjącëch tak abò jinak rozmióną kaszëbskòsc, je dzysô
w Pòlsce kòle pół milijóna. 5 tësąców głosów za kaszëbsczim
nôrodã tej nie je stolëmnym dobëcym. To mòże równak sã zdawac,
że fakt pòkôzaniô sã tak wërazny òpcëje, jakô òsta ùprôwnionô
òficjalnyma wënikama Spisënkù, zôchãcy drëdżich.
Kaszëbi sami rozsądzą, kògùm mdą witro – nôrodã, etnicznym
karnã abò teritorijową zdrëszëną – gôdô redachtora „Òdrodë”
Tomôsz Antón Żuroch-Piechòwsczi. Taczi pòzdrzatk nie dôwô
ùbëtkù prof. Brunowi Synakòwi, przédnikòwi zôrzãdu K-PZ, jaczi
je ti dbë, że deklarowanié kaszëbsczi nôrodnoscë je nieùbëtną
młodzëznową jigrą. Dosebny dbë je wikszosc Kaszëbów, òsoblëwie
starszi ë strzédny generacëje. Rzeszą tradicëjną pòlską patriotiznã
z przërzeszenim do môlowi kùlturë, mają strach, że radikalné
zéwiszcza pòdskôcą le blós lëché wseczëca ë na kùńc ùprocëmnią
Kaszëbów do pòlsczi wikszoscë.
CYG ZA JUWERNOTĄ
Nimò jednëch szlachòtów, zjawiszcze kaszëbsczi apartnotë
je czësto jinszégò zortu jak apartnota Slązôków. W nym òstatnym
je to tipicznô zdrëszëna pògreńczégò. Doswiôdczony dzejama
mieszkeńców Górnégò Sląska w 20 st., bez ùjawernianiô sã ni
z Pòlôchama ni z Miemcama, dërchem wcyg szukają swòji jawernotë.
Jejich dzél pò 1989 rokù wëlowôł legalną ju miemiecką òpcëją,
jinszi dzél – wikszi – òstôł przë pòlsczi, jesz jinszi mają
sã zadeklarowóné terô jakno apartnô nôrodnosc – szląskô. Òb
Spisënk mia jã pòdóné 170 tës. òsób. No mùszimë ùwôżac, chòc
jegò spòdlé je dzysodnia barżi pòliticzné jak kùlturowé. Mòżlëwé,
że dopiérze za jaczis czas na zdrëszëna dostónie znanków nôrodu.
Z Kaszëbama je czësto jinaczi. Przede wszëtczim nie òstelë
ùsztôłcony przez pògreńczé. Ny są néżką pòmòrsczi rózdżi zôpadnëch
Słowión, jaczich dopiérzë wielostalatné historiczné procesë
jakbë zepchnãłë w rolą „bùfòra” midzë Pòlôchama ë Miemcama.
Wërażenim jich etniczny apartnotë je fùl wësztôłcony jãzëk,
mający bòkadną ë cekôw lëteraturã. Równak nimò òbiektiwnëch,
żëcznëch kaszëbsczi nôrodny swiądze, warënków, nidgë Kaszëbi
nie szlë mòckò w nym czerënkù. Nawetka w 19 st., czej bùdzëłë
sã do samòbëtnégò żëcô môłé nôrodë Westrzédno-wschódny Europë,
òstelë jakbë slôdë (Florian Cénôwa, pioniéra kaszëbsczi òdrodë,
béł òsamòtnionym wëjątkã). Bëło jich môlinkò, nawetka jak
na skalã môłégò nôrodu: na zmianie 19 ë 20 st. bëlë òbrëchòwóny
na përznã wicy jak 100 tës. lëdztwa, czej na przëmiôr Lëtwinów
ò tim czasu bëłë milijonë.
Włôdze Drëdżi Repùbliczi zdrzałë na kaszëbsczi sztrąd z bùchą,
chòc téż z ùkriwóną niegwësnoscą. Dzãka Kaszëbóm më mielë
òdzwëskóny dostãp do mòrza, ale ti prawie Kaszëbi bëlë bróny
przez rządzącëch za elemeńt niegwësny, traktowóny niedowierno.
Wëchôdało to z kaszëbsczi apartnoscë. Temù téż prawie w dwùch
òglowëch spisënkach (1921 ë 1931) Kaszëbi nie bëlë ùznóny
za wëapartnioną etniczną czë jãzëkòwą spòlëznã.
Òdpòwiescą na warszawską centralëznã bëła fòrmùla kaszëbskòscë,
jaką mielë wëprôcowóné taczi lëdze jak Jón Karnowsczi (+1939)
abò nôbëlniészi kaszëbsczi pisôrz Aleksander Majkòwsczi (+1938).
Przédną wôrtnotą bëła dlô nich domôcô kùltura, òpiartô na
czëcym regionalny wëspòlëznë. Ny lëdze mielë sã za Kaszëbów,
chòc tegò słowa nie definiowelë bezpòstrzédno w nôrodnëch
kategòrjach. Mielë swiądã, że òbez to mògą miec kònflikt z
pòlską racją stónu, jaczi nyczasnym dogmatã bëło zdanié ò
dërżeniowò pòlsczim Pòmòrzim. A nie chcelë tegò kònfliktu,
bò przińdnota Kaszëbów, nimò tôklów, widzelë bënë pòlsczégò
kraju.
CËŻ ZNACZI BËC KASZËBĄ?
Widniczi dejë céchòwóny przez Majkòwsczégò ë Karnowsczégò
są aktualné pò Drëdżi Swiatowi Wòjnie. Równak rządzący mielë
starã òdebrac ny deji prôwdzëwi mòcë, zmiészającë ji zdrëszënowi
òdbiór. Òb PRL pò 1956 rokù bëło mòżno diskùtowac kaszëbską
juwernotã w élitowëch, wąsczich ë zatchłëch karnach, równak
kaszëbsczémù lëdowi òsta òstawionô le lëdowizna. W szkòłach
– jak przed wòjną – dzecë bëłë ùscëgòwióné, jaczé gôdającë
pò kaszëbskù bòdôj łómałë pòlską mòwã. W bùtnowi łączbie przëznôwanié
sã do bëcégò Kaszëbą, znaczëło prosto skôzanié na fakticzny
status òbiwatela drëdżi kategòrije. W nôrodowò-kòmùnysticznym
kraju z centralësticznym ùstawã Kaszëbi – równo jak jinszé
miészëznë – czëlë sã prawie zmùszony, żebë dërch dokazowac,
że nie są lëchszima Pòlôchama.
Trzecô Repùblika mô tu przëniosłé zacht miónë. Kaszëbi, westrzód
jaczi wiele mia pòpiarté rësznotã „Wëcmaniznë”, aktiwno włączëlë
sã w twòrzenié nowi systemë. Wiele dzejarzów ë drëchów kaszëbsczi
rësznotë je dzysô w państwòwëch ë samòrządzënowëch władzach.
Do dzysodnia ledżitimacëjô K-PZ je na Gduńsczim Pòmòrzim wëlownym
wieprzinã na redną zalã na Wiejsczi abò do wòjewódzczégò sejmikù.
Dôga ny rekòmendacëje je w tim, że Kaszëbi są zdrëszëną zwiartą
ë ùpòrządkòwóną. Przëmiarã tuwò mòże bëc jedna z nôwëższich
frekwencëjów w czerwińcowim referendum. Przërzeszony do tradicëje,
robòtny ë bòkadny Kaszëbi bëlno wëapartniwają sã òd sąsadów.
To je widzec òsoblëwie w pògreńcznëch z Gduńsczim Pòmòrzim
krézach wòjewództwa zôpadno-pòmòrsczégò, dze czësté ë bòkadné
kaszëbsczé gbùrstwa są òkòma zrëjnowónëch ë żôrotnëch pòpegeerowsczich
òsedleszczów.
Przëznôwanié sã do swòji kaszëbskòscë nie je ju òrãgą do sromòtë;
czësto procëmno – je mieło widzónô, temù że je taką wizytną
kôrtą żorgòwnégò człowieka. Mògło bë tej sã zdawac, że Kaszëbi
mają wszëtkò, czegò bë mòglë chcec jakno zdrëszëna. Mòże bëc
taczi dbë, póczi przëjimô sã „redżonalny” pùnkt zdrzeniô.
Zdrzącë na kaszëbiznã, kaszëbską sprawã jakno na sprawã etniczny
wespòlëznë, mùszi dozdrzec jistné jiwrë.
Chòc wiele je ksążk ë pismión pò kaszëbskù, są lëteracczé
kònkùrsë, rediowé ë zdrzélnikòwé audicëje, zasyg kaszëbiznë
radikalno sã zmiésziwô. Tikô to òsoblëwie młodi generacëje,
jakô pò prôwdze, je le blós pòlskòjãzëkòwô. Czile le szkòłów
z kaszëbsczim jakno wëkłôdowi, òtemkłëch pò 1989 rokù nie
zatrzimie tegò procésa. Długò nie mùszimë żdac, czej kaszëbskòjãzëkòwi
Kaszëba nie mdze rozmióny nawetka kòl se.
Kaszëbskòsc òdzartô z domôcégò jãzëka pòmalinkù mdze sã rozcekac.
Póczi Kaszëbi, dlô jaczich są wôżné familijné zrzesze, ùjuwerniac
sã mdą pò nôzwëskach, nie mdze to wialdżi jiwer. Ùstôw sã
równak mòckò zjinaczi, czej na Kaszëbach mdze sã zwiksza lëczba
mieszónëch żeńbów – za gwësny czas do kaszëbskòscë mdze mógł
sã przeznac kòżden, to je nicht.
PËTANIÉ Ò FÒRMÙLÃ
A kò kòżden, chto znaje Kaszëbów, rozmieje że ny są jinszi
òd mieszkeńców Mazowszégò abò Wialgòpòlsczi. Mają jinszé doswiôdczenia
historije, jinszą ùwôżnotã, nawetka jinszą mitolodżiją, fùl
nieznónëch pòlaszëznie stolëmów, smãtków ë pùrtków. Mają tej
to, co je nót żebë òtaksowac sã nôrodã, nawetka tej, czej
nie sygnie ju jima domôcégò jãzëka.
Zdôwô sã, że czas mdze dzejôł dlô nëch co, chcą sã nym nôrodã
zwac. Kòżde zôstné pòkòlenié wòlné òd ùrzasu ë czëcô lëchszëznë
mdze to robic corôz barżi dzérżkò ë zwiarce.
Nen wëbór nie je procëm terëczasny pòlsczi racëje stónu. Nie
ma ju kaszëbsczégò dómù w miemiecczich paszczãkach. Zôpadnô
greńca je na Òdrze, a ju niedługò stónie sã bënową greńcą
EÙ. Ni mòże ju dëszëc procésa samòòtaksowaniô sã Kaszëbów
temù że je miemiecczi straszk, jak to bëło robioné w midzëwòjnowim
cządze, czej ne dbë mòże nie bëłë czësto bùten szëkù ë òb
PRL. Nie mëszlã téż, żebë ùznanié przez Pòlską bëcégò kaszëbsczi
nôrodnoscë mia òtmikac brómã do pòliticzny separatiznë. W
Néderlandach wedle wskôzów „môłégò nôrodu” dzejają Frizowie
– ë czësto nie zmiészô to trzemaniô wespół néderlandzczégò
państwa.
Czë dowôrtnotowanié kaszëbsczi juwernotë zùbòżi czë ùbòkadni
czëcé pòlskòscë? Bùszno wdôrzimë tradicëje wielonôrodowi Repùbliczi.
Ùznanié kaszëbsczégò prawa do samòòkresleniô je bëlną łączbą
z ną tradicëją, pòkôzanim, że ni mómë ji le za pùsti symból.
Samim Kaszëbóm je nót tuwò takô fòrmùla juwernotë, jakô nie
ùprocëmni jich z Pòlôchama. Je to grãdi nadôwk òsoblëwie temù,
że bënë to dô fùl znónëch radikałóm legòtków ekskluzywiznë
ë szëkaniô za procëmnikã. Na fòrmùla ni mòże téż szargac kaszëbsczi
jednotë. Ni mòżemë zabôczëc, że wikszi dzél Kaszëbów czëje
sã ë wcyg sã mdze czëc Pòlôchama. To bë bëło błãdã wënëkac
jich z nowòpòchwacony kaszëbsczi spòlëznë.
Nowô definicëjô kaszëbskòscë, wëprôcowónô dzysô przez młodëch
z „Òdrodë”, nie mdze òpiartô ò stôrą schemã: Kaszëbi-Pòlôszë-Miemcë.
Zjednónô Europa, jaczi dzélã za sztërk sã stóną pòlsczé Kaszëbë,
je ju terô wielokùlturowim redżona. Na tim tôrgù dejów nôrodno
ùstawionô ë cygnącô dôgã ze swòji kùlturowi erbë kaszëbskòsc
mòże bëc baro wiele wôrtnô.
Jack Borkòwicz
zaczątk |