W 1986. rokù przez Jistitut Lëteracczich Badérowaniów we Warszawie przë wespółrobòce z Jinstitutã Historije PAN òsta zorganizowónô kònferencëjô, jaczi brzadã je ksążka Zmiónë fòrmùlë pòlskòscë w drëdżi pòłwie 19. stalatégò. Zbiérny dokôz pòd redakcëją Janusza Macejewsczégò (Przemiany formuły polskości w drugiej połowie XIX wieku. Praca zbiorowa pod redakcją Janusza Maciejewskiego). Minãło ju përznã lat òd ùkôzaniégò sã ny ksążczi, a òsoblëwie òd ny kònferencëje, dejade na sprawa je dërch aktualny, a òsoblëwie pò òstatnym Òglowim Spisënkù ë w cządze diskùsëjów ò bëcym sląsczégò ë jinszich nôrodów dostôwô jesz wicy aktualnotë.
Na slédny starnieòbkłôdczi czëtińc je pòjinfòrmòwóny, że w 90. latach 20.st. pò ùstrojowëch zjinakach w Pòlsce wzrosło zacekawienié etnicznoscą. Wôrt je dodac, że

dzysodnia no zacekawienié nie zmiészô să.

Tej je analëzowónô pòlskòsc zerzeszonô z doswiôdczenim jinszich nôrodów, a téż je pòdsztrichniãté nôrodzenié sã pòlsczégò nôrodnégò czëcégò we spòlëznach, jaczé donądka taczégò czëcégò ni miałë.
Pò wstãpnym słowie J. Macejewsczégò ną ksążkã òtmikają dwa wprowôdné, teòreticzné artikle. W pierszim z nych, filozoficznym, „Ò nôrodnoscë kùlturë” J. Jedlicczi zastônôwiô sã nad tim, co robi, że kùltura jednégò nôrodu je jegò prawie kùlturą, na przëmiôr pòlskô że je pòlską. Autór dochôdô swiądë, że taką rzeszką biwô prawie jãzëk, chòc nié wiedno, bò kò są dwa- abò wielojãzëkòwé nôrodë (Belgòwie, Szwajcarowie). Sóm procés przesztôłcaniégò sã dialechtu w jãzëk mòże prowadzëc do pòwstaniégò nôrodu jak w Finlandiji, czasã òdwrotno – nowòtny nôród mòże bëc nimò ùtraceniégò jãzëka. Ni mòże tuwò gadac dejade ò niżódnëch reglach, bò w pòłwie 19.st. „nicht ni mógł jesz przewidzec, że mòwa Kaszëbów –

nimò robòtë Cenôwë - òstónie le môlewą gôdką,

a dialechtë Białorusënów czë Slowaków – mdą ùznóné za apartné jãzëczi, spòdla apartnëch nôrodów”.
Drëdżi wprowôdny, historiczny artikel „Rasa abò princypijô” (titel z wiérzta C.K.Norwida) J. Macejewsczégò, pòkôzëje m.jn. pòwstanié ë rozwij taczich słów jak „Pòlskô, pòlskňsc” w dzejach. Autór dôwô 4 definicëje słowa „Pòlskô”. Nôstarszé z ich òbjima „zemie jaczé bëłë bëlnym dërżeniã pòlsczégň kraju pierszich Piastów, to je Wialò- ë Môłopòlskô, Sląsk, Mazowszé ë Kùjawë”. Pùzni, pò wińcym Pòlsczi z dzélnicowégò rozbicégò òd czasów Łoczetka mionã „Pòlskô” bëła taksowónô le Wialgò- ë Môłopòlskô, bò le blós z nëch dzélnic sã skłôdôł pòlsczi krôj. Trzecé rozmienié bëło równoznaczné z Kòroną, tj. z nym dzéla Repùbliczi Dwòjga Nôrodów, jaczi béł tak zwóny w ùprocëmnienim do Wialdżégò Ksãżëstwa Lëtwsczégò. We czwiôrti dbie „Plskô” znaczëło to samò co całô Repùblika, a co bëło sparłãczoné ze znoszenim apartnosców midzë Kòroną ë Lëtwą.
Na zôczątkù, we szlachecczi Repùblice, Pòlôchama, przedstôwcama nôrodu, taksowelë sã leno szlachcëcë, niezanôleżno czë gôdelë pò pòlskù, ruskù czë miemieckù. Rzôdkò tak ò se gôdelë gardzanowie, a gbùrzë nawetka pòlskòjãzëkòwi – nigdë. Dopiérzë w pòłwie 19.st. na skùtk rabczënë ë pòwstawaniégò nôrodnégò czëcégò niepòlskòjãzëkòwëch mieszkeńców dôwny Repùbliczi, òd fòrmùlë pòlskòscë zaczãlë òdchadac m.jn. Lëtwinowie, Ùkrajincowie a ùjawerniac z pòlskòscą zaczãlë - Kaszëbi.

Tak prawie autór òceniwô deklaracëją Derdowsczégò

„Ni ma Kaszub bez Pòloniji, a bez Kaszub Pòlsczi”. Apartny òd pòlskòscë Slązôcë ë Mazurowie (jejich zemie kò nie słëchałë Repùblice) ùswiądnilë so swòjã pòlskòsc. Apartnym dzélã ti mòzajiczi bëlë Żëdzë, jaczich zacht dzél òpòwiedzôł sã pò stronie pòlskòscë. Wiele z nich téż ùswiądniło so swòjã apartnotã.
Jinszé artikle we ksążce pòkôzëją, jak no nôrodné òdecknienié wezdrzało na kònkretnëch przëmiarach. Temù, że wëdôwcą ë ògranizatorã kònferencëje béł Lëteracczi Jinstitut, òpisënczi zjinaczi fòrmùlë pòlskòscë są ùkôzóné na spòdlim lëteracczich tekstów. Ne téż są za jilustracëją dónëch dbów ë wniósków.

M. Cybùlsczi

Przemiany formuły polskości w drugiej połowie XIX wieku, Praca zbiorowa pod redakcją Janusza Maciejewskiego, Warszawa 1999

zaczątk