Kaszëbi w nôrodnëch spisënkach
"Mòim snieniém jesz w dzecnëch latach bëło nalézc taką
ksążkã, jakô bë mie rzekła, ile tak pò prôwdze je Kaszëbów
na swiece i jak dalek sygają greńce kaszëbsczégò lëdu” - pisôł
w slédnym dzesãclacém 19. stalata, ùrodzony w Krakòwie wiôldżi
pòlsczi badéra kaszëbiznë, Sztefan Ramułt. Bëło to ju pò pierszim,
przërëchtowonym pòdług wszëtczich reglów statisticznégò kùńsztu
òglowim spisënkù lëdztwa w prësczim państwie w 1890 r. Ale
nimò to mało chto béł dbë, że wielëna Kaszëbów, jaką nen spisënk
pòkôzôł ( 54 tës.) bëła prôwdzëwô.
I
pò całim stalatim wiele sã nie zmieniło. Są kòmpùtrë, są tak
zwóné nowé technologie, a z wielëną Kaszëbów ni mòże dac so
radë téż i pòlskô statistika 21. stalata. Pòdług nôrodnégò
spisënkù przeprowadzonégò w ùszłim rokù w Pòlsce je 5,1 tësąców
lëdzy z kaszëbską nôrodną swiądą i 52,7 tësąców, chtërny doma
gôdają pò kaszëbskù. To są czësté statisticzné wielënë tikającé
Kaszëbów na zjinace drëdżégò i trzecégò tësąclatégò. Wielënë
są, leno mało chto, a mést wierã nicht nie je dbë, że òne
są prôwdzëwé.
I pò prôwdze drãgò sã przedstawic taczi spisënk, jaczi bë
dôł dokładną wielënã jaczégò nôrodu, a òsoblëwie nôrodu bez
gwôsnégò kraju, òd stalatów pòd kùlturowim cëskã wikszëch
sąsôdów. I témù téż nie ma w tim za wiele szëkù, żebë tuwò
szkalowac na ùrzãdowników, jaczi dosc czãsto nie chcelë dac
lëdzom wpisac kaszëbsczi nôrodnoscë czë nawetka kaszëbsczi
domôcy mowë, czë na swiãdã naszińców, chtërny pò latach diktaturë,
nie są zwëczajny, że terô ju, czej nie chcą, to nie mùszą
bëc Pòlôchama, czë téż na cësk pòlsczi szkòłë, chtërna mô
fest wëłożoné wielë najim domôkom, że kaszëbsczi to niżóden
jãzëk i do wszelejaczich ùrzãdowëch sprawów na niżóden ôrt
nie pasëje.
Témù téż òstôwiomë ne szkalowania na bòkù i dôwómë czëtińcóm
historiczny przezérk spisënków, jaczé òdbëłë sã na kaszëbsczi
zemi.
Pierszi rôz miono Kaszëbow pòkazało sã w ùrzãdowëch spisënkòwëch
statistikach w 1861 rokù. Tedë to w dzélu kaszëbsczich krejzów
(dlô wejrowsczégò - tedë razã z pùcczim, i gduńsczégò pòwiatu
dóné sã nie zachòwałë)- prësczi ùrzãdownicë zrechòwelë 15.414
kaszëbskòjãzëcznëch òsób. Wielëna ta mô znaczenié leno symbòliczné,
bò nen spisënk nie béł przërëchtowóny pòdług òbrzëszkòwëch
reglów, jaczé są w dzysdniowi statistice i zrechòwanié lëdzy
do tegò abò jinszégò karna zanôlégało w wiôldżim gardze òd
spisënkòwi administracëji, chtërna mia wiele tôklów z rozjinaczenim
pòlsczi a kaszëbsczi mòwë.
Dopiérze pòsobné spisënczi z lat 1890, 1900, 1905 i 1910 bëłë
przeprowadzoné bëlno i przënômni teòreticzno kóżdi mógł sóm
wskôzac rachméstrowi swój domôcy jãzëk ( w prësczich spisënkach
nie bëło pitania ò nôrodnosc, leno o rodną mòwã). W ti sytuacëji
zdôwac bë sã mògło, że wielëna Kaszëbów bądze bez niżódnëch
tôklów pòkôzónô czôrno na biôłim.
Jesz róz sã równak òkôzało, że żëcé nie je taczé prosté, jak
to sã czasã chce. Baro aktiwno w Pòmòrsce pòlskô nôrodnô rësznota,
jakô mia przez katolëcczich ksãżi wiôldżi cësk na dzél kaszëbszczégò
lëdztwa wiele robiła, żebë òb czas spisënkù nie deklarowac
kaszëbsczi mòwë leno pòlską. Rezultatã nëch cësków, rôz wikszëch
rôz miészëch bëła wielëna Kaszëbów w spisënkach, jakô sã baro
zmiéniała w obù czerënkach w pòsobnëch spisënkach. Domôcy
kaszëbsczi jãzëk pòdało w latach 1890 - 54 tës.; 1900 - 100
tës. ; 1905 - 72 tës. i 1910 - 110 tës. lëdzy.
Wôrt je pòdsztirchnąc, że w wëdrëkòwóny w 1899 ksążce wspòmnionégò
na zaczątkù tekstu S. Ramułta "Statistika kaszëbszczégò
lëdztwa", jakô bëła zwënegą badërowaniô z lat 1891-1893,
prôwdzëwô wielëna Kaszëbów bëła szacowanô na 175 tës. lëdzy.
W tak zwóny "wòlny Pòlsce", cwiardô rządowô pòlitika
spichała kaszëbsczi do môla pòlsczégò dialechtu w równy rédze
z taczima gwarama jak: mazowieckô czë małopòlskô i w dwùch
spisënkach, jaczé bëłë w Drëdźi Repùblice w 1921 i 1931 r.
niżóden ùrzãdownik nie dôł wpisac kaszëbsczi mòwë. Bëło tak
nimò to, że jak przëznôwelë sami rachméstrzë, chterné dzejalë
na Kaszëbach, wiôldzi dzél lëdztwa pitóny òb czas spisënku
ò dómòcą mòwã òdpòwiôdôł: "kaszëbskô".
Dalszi spisënk miôł môl w gòdniku 1939 rokù pò zajãcym Pòmòrza
przez Miemców, chterny chcelë pòznac nôrodową sztrukturã dobëtëch
zemiów. Kaszëbsczi, jakno swój domôcy jãzëk pòdało 188 tës.
lëdzy. Westrzód nich 100 tës. pòdało nôrodnosc pòlską, 80
tës. kaszëbską a 8 tës. niémiecką.
Pò wòjnie pòdéńda pòlsczégò państwa do kaszëbiznë sã wiele
nie zmieniła i wcąg w ùrzãdowëch spisënkach òrganizowonëch
co dzesãc lat nie bëło placu dlô kaszëbsczi mòwë. Dopiérze
pierszi òglowi spisënk pò zmianach 1989 rokù dôł Kaszëbom
leżnotã do symbòlicznégò pòdsztirchniãcô swòji wielostalatny
przëtomnoscë na pòmorsczi zemi.
P.Bréza
zaczątk
|