9 (30) / 2003

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Grobë bëlnëch Kaszëbów - Jak je nalézc?
• Gardë ë wsë w domôcym jãzëkù
• Prawa nôrodnëch miészëznów - dzél 12.
• Center wialdżégò gardu
• Samòrządzëna a Europejskô Ùnijô

Jesz rôz ò òglowim spisënkù

• Kaszëbi w nôrodnëch spisënkach
• Nôrodnosc ë jãzëk:
Czasã piselë, czasã nié...

Nié le Kaszëbë:

• Hùculskô
• Haná = Hanackô
• Kaszëbi w òczach Finów sto lat temù

Kùltura:

• Mùzyka swiata: Kòl sąsadów
• 750 lat òksywsczi parafiji
• Ze Słowôrza Zëchtë
Jesz rôz ò òglowim spisënkù

Kaszëbi w nôrodnëch spisënkach

"Mòim snieniém jesz w dzecnëch latach bëło nalézc taką ksążkã, jakô bë mie rzekła, ile tak pò prôwdze je Kaszëbów na swiece i jak dalek sygają greńce kaszëbsczégò lëdu” - pisôł w slédnym dzesãclacém 19. stalata, ùrodzony w Krakòwie wiôldżi pòlsczi badéra kaszëbiznë, Sztefan Ramułt. Bëło to ju pò pierszim, przërëchtowonym pòdług wszëtczich reglów statisticznégò kùńsztu òglowim spisënkù lëdztwa w prësczim państwie w 1890 r. Ale nimò to mało chto béł dbë, że wielëna Kaszëbów, jaką nen spisënk pòkôzôł ( 54 tës.) bëła prôwdzëwô.
spisenkI pò całim stalatim wiele sã nie zmieniło. Są kòmpùtrë, są tak zwóné nowé technologie, a z wielëną Kaszëbów ni mòże dac so radë téż i pòlskô statistika 21. stalata. Pòdług nôrodnégò spisënkù przeprowadzonégò w ùszłim rokù w Pòlsce je 5,1 tësąców lëdzy z kaszëbską nôrodną swiądą i 52,7 tësąców, chtërny doma gôdają pò kaszëbskù. To są czësté statisticzné wielënë tikającé Kaszëbów na zjinace drëdżégò i trzecégò tësąclatégò. Wielënë są, leno mało chto, a mést wierã nicht nie je dbë, że òne są prôwdzëwé.
I pò prôwdze drãgò sã przedstawic taczi spisënk, jaczi bë dôł dokładną wielënã jaczégò nôrodu, a òsoblëwie nôrodu bez gwôsnégò kraju, òd stalatów pòd kùlturowim cëskã wikszëch sąsôdów. I témù téż nie ma w tim za wiele szëkù, żebë tuwò szkalowac na ùrzãdowników, jaczi dosc czãsto nie chcelë dac lëdzom wpisac kaszëbsczi nôrodnoscë czë nawetka kaszëbsczi domôcy mowë, czë na swiãdã naszińców, chtërny pò latach diktaturë, nie są zwëczajny, że terô ju, czej nie chcą, to nie mùszą bëc Pòlôchama, czë téż na cësk pòlsczi szkòłë, chtërna mô fest wëłożoné wielë najim domôkom, że kaszëbsczi to niżóden jãzëk i do wszelejaczich ùrzãdowëch sprawów na niżóden ôrt nie pasëje.
Témù téż òstôwiomë ne szkalowania na bòkù i dôwómë czëtińcóm historiczny przezérk spisënków, jaczé òdbëłë sã na kaszëbsczi zemi.
Pierszi rôz miono Kaszëbow pòkazało sã w ùrzãdowëch spisënkòwëch statistikach w 1861 rokù. Tedë to w dzélu kaszëbsczich krejzów (dlô wejrowsczégò - tedë razã z pùcczim, i gduńsczégò pòwiatu dóné sã nie zachòwałë)- prësczi ùrzãdownicë zrechòwelë 15.414 kaszëbskòjãzëcznëch òsób. Wielëna ta mô znaczenié leno symbòliczné, bò nen spisënk nie béł przërëchtowóny pòdług òbrzëszkòwëch reglów, jaczé są w dzysdniowi statistice i zrechòwanié lëdzy do tegò abò jinszégò karna zanôlégało w wiôldżim gardze òd spisënkòwi administracëji, chtërna mia wiele tôklów z rozjinaczenim pòlsczi a kaszëbsczi mòwë.
Dopiérze pòsobné spisënczi z lat 1890, 1900, 1905 i 1910 bëłë przeprowadzoné bëlno i przënômni teòreticzno kóżdi mógł sóm wskôzac rachméstrowi swój domôcy jãzëk ( w prësczich spisënkach nie bëło pitania ò nôrodnosc, leno o rodną mòwã). W ti sytuacëji zdôwac bë sã mògło, że wielëna Kaszëbów bądze bez niżódnëch tôklów pòkôzónô czôrno na biôłim.
Jesz róz sã równak òkôzało, że żëcé nie je taczé prosté, jak to sã czasã chce. Baro aktiwno w Pòmòrsce pòlskô nôrodnô rësznota, jakô mia przez katolëcczich ksãżi wiôldżi cësk na dzél kaszëbszczégò lëdztwa wiele robiła, żebë òb czas spisënkù nie deklarowac kaszëbsczi mòwë leno pòlską. Rezultatã nëch cësków, rôz wikszëch rôz miészëch bëła wielëna Kaszëbów w spisënkach, jakô sã baro zmiéniała w obù czerënkach w pòsobnëch spisënkach. Domôcy kaszëbsczi jãzëk pòdało w latach 1890 - 54 tës.; 1900 - 100 tës. ; 1905 - 72 tës. i 1910 - 110 tës. lëdzy.
Wôrt je pòdsztirchnąc, że w wëdrëkòwóny w 1899 ksążce wspòmnionégò na zaczątkù tekstu S. Ramułta "Statistika kaszëbszczégò lëdztwa", jakô bëła zwënegą badërowaniô z lat 1891-1893, prôwdzëwô wielëna Kaszëbów bëła szacowanô na 175 tës. lëdzy.
W tak zwóny "wòlny Pòlsce", cwiardô rządowô pòlitika spichała kaszëbsczi do môla pòlsczégò dialechtu w równy rédze z taczima gwarama jak: mazowieckô czë małopòlskô i w dwùch spisënkach, jaczé bëłë w Drëdźi Repùblice w 1921 i 1931 r. niżóden ùrzãdownik nie dôł wpisac kaszëbsczi mòwë. Bëło tak nimò to, że jak przëznôwelë sami rachméstrzë, chterné dzejalë na Kaszëbach, wiôldzi dzél lëdztwa pitóny òb czas spisënku ò dómòcą mòwã òdpòwiôdôł: "kaszëbskô".
Dalszi spisënk miôł môl w gòdniku 1939 rokù pò zajãcym Pòmòrza przez Miemców, chterny chcelë pòznac nôrodową sztrukturã dobëtëch zemiów. Kaszëbsczi, jakno swój domôcy jãzëk pòdało 188 tës. lëdzy. Westrzód nich 100 tës. pòdało nôrodnosc pòlską, 80 tës. kaszëbską a 8 tës. niémiecką.
Pò wòjnie pòdéńda pòlsczégò państwa do kaszëbiznë sã wiele nie zmieniła i wcąg w ùrzãdowëch spisënkach òrganizowonëch co dzesãc lat nie bëło placu dlô kaszëbsczi mòwë. Dopiérze pierszi òglowi spisënk pò zmianach 1989 rokù dôł Kaszëbom leżnotã do symbòlicznégò pòdsztirchniãcô swòji wielostalatny przëtomnoscë na pòmorsczi zemi.

P.Bréza

zaczątk 


Sto lat temù ?

„Statistika kaszëbszczégò lëdztwa” wëdónô w Krakòwie w 1999 rokù (w pòlsczim oridżinale: „Statystyka ludności kaszubskiej”). Dzãka temù dokazowi znajemë wielëna Kaszëbów na zjinace 19. i 20. stalatégò. Aùtora Sztefan Ramułt zwanożił w latach 1891-1893 wnet całé Kaszëbë i na spòdlém baro dokładnëch badérowaniów òbrechòwôł wielëna Kaszëbów na 175 tës. i na pòsobné 100 tës. lëdzy, jaczé wëemigrowelë do Americzi. Ta ksãżka je tak dokładnô, że mòżemë w ni nawetka wëczëtac, w jaczi wsë, czë gardze wiele żëło Kaszëbów, a wiele miemiecczégò lëdztwa.

Socjologòwie:
wiele naji je?

W wëdony w 1999. rokù ksãżce "Historia, geògrafiô, jãzëk Kaszëbów" prof. Jerzi Mòrdawsczi na spòdlém anczetowëch badérowaniów przeprowadzonëch w latach 1986-1989 przez Socjologòwą Kòmisëją GTN pòd czërënkã Marëka Latoszka i w òpiarcym ó gwôsné badérowanié òbrechòwôł wielënã Kaszëbów na kòl 368 tës., a tak zwónëch pół-Kaszëbów (leno jedno ze starszëch je Kaszëbą) na kòl 119 tësąców - razã wnet pół miliona lëdzy.