9 (30) / 2003

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Grobë bëlnëch Kaszëbów - Jak je nalézc?
• Gardë ë wsë w domôcym jãzëkù
• Prawa nôrodnëch miészëznów - dzél 12.
• Center wialdżégò gardu
• Samòrządzëna a Europejskô Ùnijô

Jesz rôz ò òglowim spisënkù

• Kaszëbi w nôrodnëch spisënkach
• Nôrodnosc ë jãzëk:
Czasã piselë, czasã nié...

Nié le Kaszëbë:

• Hùculskô
• Haná = Hanackô
• Kaszëbi w òczach Finów sto lat temù

Kùltura:

• Mùzyka swiata: Kòl sąsadów
• 750 lat òksywsczi parafiji
• Ze Słowôrza Zëchtë
Haná = Hanackô
Co je to Haná? Haná je serce mòrawsczi zemi, szerokô dolëzna, zatchłô górama z wszetczich strón. Z gór na północë wëpłiwô rzéka Òdra i z walasczégò kraju na wschòdze ceknie rzéka Bečva. Haná dosta swòje miono òd prądu Hané, jakô wpłiwô do Mòrawë na pôłnim. Keltsczé słowo Ganna znaczi kamienną zemiã, ale mòrawskô Haná ùrodzajnô, wiater szëmi we złotich kłosach jãczmienia, w jaczich sã przed dôwnyma wiekama ùrodzył wënëkóny królewicz z Chropyně Ječmínek. Nen wrócy, jakno król mòrawsczi zemi czej mdze na Hané nôgòrzi. Haná je słodką zemią, jakô dôwô lëdzóm cëkrową rąklã, z jaczi sã w fabrikach, co sá kòle pòlów, warzi cëczer. Hanacczé wsë są wiôldżé, pełné gbùrstów. Gbùrstwa, jaczé nie mają tënkù, ale bùsznią sã czerwònyma cegłama, chcą pòkazac, że są bògaté.
Tradicyjną stolëcą Hanaków je gard Òłomùńc (han. Holomóc). Sedzba mòrawsczégò arcëbiskùpa je wiôlgô wnetka jak Stôłpsk. Òłomùńc nalézemë w spisënkù UNESCO ë je to bez wątpieniô pò Pradze gard z nôwikszim numrã zôbëtków w Czesczi Repùblice. Nawetka tësąc lat temù rządzył stądka ksyżëc z dinastjë Przemëslëdów ë jesz do 17. stalatégò béł nen gard stolëcą Mòrawë. Tuwò òstôł zabiti òstatni Przemëslid Wacłôw III., co béł téż nominalnym panã Pòmòrzégò. Mònumentalné gòticczé kòscołë ë bùszné pałacë ë klôsztorë przëbôcziwają nama sławã tégò gardu. Niedalek òd niegò sã dwigô Swi&atildeti Kòpc (Svatý Kopeček), skądka na hanacczé łączi ë pòla zdrzi ògromny klôsztor.
Z jinszëch hanacczëch gardów nie mòżemë zabëc ò historicznym gardze Kroměří�/Kromierzéż, jaczi mòżeme pòrownac (żlë jidze ò wiôlgòsc) z Kòscérzną, przemësłowim Přerov/Przerowie ë jednim z nôwôżniészëch hanacczich kùlturnych centrów - Prostějov/Proscejowie (han. Prostijov). Ne gardë są wiôldżé mést jakno Wejrowò. Cekawy je pałac we wsë Čechy pòd hanacczim Mòntblankã - Kosířã (443 m). W nym pałacu môlowich hrabiaąt długò robił widzałi czesczi malôrz Josef Mánes, aùtor "Słowiańsczi epòpeji", jaczi téż namalowôł wiele òbrôzków z hanacczéma témama (Hanackô swadzba). Jinszi pałac, co do wòjnë słëchôł Liechtensteinóm nalezc jidze w Plumlowie razã z wòdną zapòrą.
Króm lëdowi architekturë je dlô Hané tipiczny téż bògati ë òridżinalny strój ë główno dialecht, jaczémù nie felëje dosebnych kaszëbsczich znanków (jak pò kaszëbskù sztërë, rëbë, bëlë- ny gôdają: sztere, rebe, bele – a je to rzekłé dejade zatchło). Je gwësno szkòda, że dzys nie je tak letkò nalezc kògòs, chto bë gôdôł czësto pò hanackù, w gardsczé gwarze sã zachòwa le czile tipiczno mòrawsczich cech. Haná je znajomô z nôrodnych piesni ë naturalno z lëteraturë. Mòżnô so przeczëtac wiele romanów, pòwiostków ë wiérztów nie le w czesczi lëtaracczi mòwie (J. Spáčil, Karel Křen, F. Procházka), ale téż pò hanackù. Proscejowsczi dochtor ë pòlitik Ondřej Přikryl (1862-1936) nôpisôł fùl spiéwów ë wiérztów w hanacczi gwarze (napr. Hanácky pěsničke) ë je aùtorã téz czile pòwióstk. Znóną hanacką pòstacëją je Stréček Křópal (V. �indler, aktór brniensczégò téatru w 30-latach) ë jegò plkačke (òpòwiôstczi), hùmoristiczné przigòdë z żëcégò. Dosebné pòwiôstczi (napr. Veselá Haná) ë wiérztë stwòrził Alois Procházka (*1902). Hanacczi spiewôk Josef Vaca (1904-1967) nama òstawił téż zbiórk swòjich wiérztów (Z Hané). Ze znajomëch czesczich pòétów, jaczé mają jaczis stosënk do Hané mòżemë wprowadzëc Jiřího Wokera, co sã ùrodzył w Proscejowie ë sląsczégò barda Petra Bezruče, jaczi dłëdżé lata mieszkôł w Kòstelcu na Hané.
Haná je krajã stôrich tradicëjów ë cekawich môlów dlô turistów.

Szkòda, że w òstatnim cządze lëdowô kùltura ë gwara perznã sã gùbi, młodëch ju tak nie cekawi kùlturą jich starków - ë ti nie mdą żëc wieczno... Czej zgùbimë regionalną bògatosc, kòl naju òstónie le blós jaczis ùniwersalny, czamny swiat.
V. Knoll

zaczątk 


Na Jinternece nigdë ni môsz
wszëtczégò…

żebë miec wiedno całą Òdrodã, wiedno na czas – òbacz tuwò
Mòżesz nas wspòmòc w wëdôwanim abò kòlpòrtażu?

Napiszë do naju!