Nasz tatk miôł parobka, chtëren ni miôł wszëtczich w szafie.
Kò temù mógł wszëtkò wgadac. Bëło to midzë gwiôzdką a Nowim
Rokem. Mróz béł wialdżi, aż kòtë bleczałë. Parobk chòdzył
pò chléwie i bączi zbijôł. Przëszedł gòspòdôrz i pitô gò so:
„Widzôł të ju roztrãbòcza”? „Nié, pónie. A cëż to je?” „Roztrãbòcz
sedzy pòd kùmem. Wez le miech i bé bùten i przëłożë gò do
dzurë òd sztokù. Mùca i wãps òstawi w chléwie, bò roztrãbòcz
mógł bë to z cebie zerwac. Dożdżë tak długò, aż jô gò wnëkóm
w twój miech. Parobk na liwkù drżący wëszedł bùten, a gòspòdôrz
zamkł dwiérze òd chléwa i szedł dodóm sadnąc sobie do cepłégò
piécka. Za gòdzënã parobk wrócył z pùstim miechem, zmiarzłi
jak knëpel i rzekł smùtny: „Pónie, kò tam ni ma żódnégò roztrãbòcza”.(1)
Nie leno gbùrze, ale ë młodi parobkòwie tak nabieralë młodszich
drëchów, nie leno tich, co „wszëtczich ni mielë w szafie”.
Chto (abò co) to béł Roztrãbòcz, zwóny téż Roztrãbarchã abò
Roztrãbôczã? Nicht tegň nie wie ë dzysô z niżódnëch zrzódłów
nie je mòżno sã tegò tak richtig dowiedzec. Zëchta (z chtërnégò
je ta pòwiôstka, co mie sã baro widza i, mimò mòjégò rechlejszégò
powiedzeniô, że nie bãdã w Zwëkach drëkòwôł gôdków ze Słowarza,
bò òne mają ju swój plac w Òdrodze, sã tu nalazła) ò Roztrãbachù
pisze krëjamno: bliżej nieokreślony demon zbożowy, którym
straszą dzieci (SGK, t. IV, s. 357). Dali na to cwierdzenié
pòdôwô przikłôd z Òksëwsczi Kãpë: Tak dlugo bądzesz chodzil
w żëto, jaż ce roztrãbôcz zlapi. Tak tedë ju je wiadomň, dlôczë
nikňmu să zëmą nie dało złapac Roztrãbarcha.
Na pòznanié krëjamnégò Roztrãbarcha prowadzy jeden szlach.
Je to, a lëpi bë rzec „béł”, jeden zwëk, chtëren żem nalôzł
w Bedekerze kaszubskim Jizabellë Trojanowsczi ë Różë Òstrowsczi,
a téż w Drodze na sabat Jerzégò Sampa, a nazéwô sã… roztrãbarchë.
Roztrãbarchë to zwëk gòdnégò czasu, wedle Ji. Trojanowsczi
ë R. Òstrowsczi czasu midzë Gòdama a Nowim Rokã, a wedle J.
Sampa midzë Gòdama a Trzema Królama. Roztrãbarchë to bractwa,
tradycją sięgające zamierzchłych czasów jak piszą aùtorczi
Bedekera. Młodi lëdze parłãczëlë sã tedë w brastwa, bë sądzëc
nad bliźnimi, nad siłami przyrody, nad całym rokiem starym
(Bedeker kaszubski). Wiele bë tu bëło mòżno pisac ò tich sądach,
zdebło pisôł jô ò tim łońsczégò rokù na Gòdë czë Nowi Rok
w Òdrodze. Tu nie je to nama do naszich rozmëszlaniów wôżne.
Wôżne je doch to, że roztrãbarchë to bëłë sądë. Ë tak tedë
céchùje sã nama òbrôz krëjamnégò Roztrãbarcha.
Wezma sã bliży przëzdrzéjma szpòrtowi łapania Roztrãbarcha.
Mëszlã, że tedë czedë béł spisywóny nen fif, lëdze nie pòtrafilë
wëwidniec, dlôcze akùrat w zëmie sã nabierało biednëch letkòwiernëch,
bë łapalë Roztrãbarcha. Jakbë spëtac tich lëdzy, sądzã, że
bë òdpòwiedzelë, że to temù, że je mróz ë jak chtos zazébły
przińdze z tim pùstim miechã dodóm to je wiãcy smiechù. Ë
to je prôwda. W dzélu przënômni. Mëszlã dejadë, że jakbë spëtac
ò to samò lëdzy, chtërny żëlë dwasta, trzësta lat przóde,
a mòże jesz chùdzy, to bë rzeklë, że dlôtë, że w zemie nie
je mòżno na pòlu złapac dëcha (bòga ?, demóna?), chtëren je
związóny ze zbòżim.
Nasz Roztrãbarch, nen bliżej nieokreślony demon zbożowy dejadë
ò swòji nôtérze zdebło ùchilô krëjamnotë. Żesma ju doszlë
do tegò, że ni ma gò co łapac w zëmie, że je to demón zbòżowi,
tedë doch latowi. No, ale copnijma sã do brastwów zwónych
roztrãbarchë.
Brastwa te to karna młodich lëdzy, co sądzą. Co za tim jidze?
To, że tak z niczegò karno młodich lëdzy nie wëmëszlëło so,
że bãdze sądzëc i że temù nazéwac sã bãdze roztrãbarchë. Czedës,
przódë wiele lat, roztrãbarch mùszôł w mitologiji (demonologiji?)
kaszëbsczi bëc òpiecznim demónã, taczim dëchã, chtëren to
co złe w lëdzach, przirodze, etc, ganił ë chcôł bë to sã pòprawiło.
To je mòżno scwierdzëc z samégò zwëkù karnów roztrãbarchë,
chtërne to karno robiło w czasu òd Gòdów do Nowégò Rokù (abò
Trzech Królów) wiele psotów rozmajitim złim lëdzóm, m.jin.
taczim, jak pòdôwają aùtorczi Bedekera – pijôkóm, bùszónóm,
klątewnikóm. Ò karanim złich pòstãpków je téż w tim zapisónym
bez Zëchtã zdaniu: Tak dlugo bądzesz chodzil w żëto, jaż ce
roztrãbôcz zlapi. Żëto to doch wiedno bëła swiãtosc, bò żëto
dôwało chléb, a chléb żëcé. Jeżlë dejadë niszczysz zbòżé,
na karã zasłëgiwôsz.
Wedle mie Zëchta z jedny leno przesłanczi (z tegò zdania,
co jô je wëżi zacëtowôł) scwierdzëł, że Roztrãbarch to demon
zbożowy. Jô mëszlã dejadë, że bëło to przede wszëtczim jaczés
bóstwò, co jegò sprawą bëło sądzëc ë karac złich lëdzy.
Jakòs dejadë mëszlã, że ë zëma ë czas, czedë zbòża roscą są
wôżnéma szlachama w rozwidnieniu krëjamnotë Roztrãbarcha.
No, ale òd zaczątkù.
Wedle mie nie leno Roztrãbarcha nie je mòżno złapac w miech,
ale ë niżódnegò jinszégò bóstwa, czë dëcha. Mëszlã téż, że
dejadë cos mùszi bëc w tim, że akùrat na Roztrãbarcha sã w
zëmie czatowało, chòc bëła wiedzã, że sã gò nie złapié. Mòże
béł to demón, co leno w lece, abò òd zymkù do jeseni miôł
swòjé panowanié? Mòże zëma, nen czas spikù ë smiercë, to béł
czas, czedë ë Roztrãbarcha nie bëło? Ale skòrno tak, to co
tedë z tim zrobic, gdze przëpiąc to, że roztrãbarchë-sądë
bëłë akùrat w zëmie? Mòże je to rzecz drëgò, pòwtôrznô? Mòże
dlôtë, że czas òd Gòdów do Nowégò Rokù (Trzech Królów) to
czas niezwëczajny, czas czedë Stôri Rok òdchòdzy a przechòdzy
nowi, czas dobri do robieniô rozrachùnków? Cãżkò cos na zycher
pòwiedzec, mëszlã dejadë, że tak mògło bëc, że Roztrãbarch
to demón czasu lata, to je òd zymkù do jeseni, a to że w zemie
tëli sã dzeje z Roztrãbarchã to je temù, że gò tedë nalézc
nijak nie bëło mòżno, a zwëk sądów roztrabarchów to rzecz
pòwtôrznô, lëdzczi wëmëszlenié zrobieniô sądów w czasu niezwëczjanym,
czasu òdchòdzeniô Starégò Rokù, a przëchòdzeniô Nowégò.
Zëchta téż pòdôwô, że roztrãbarchã nazéwô sã téż człowieka
hałaśliwego, narwanego, postrzelonego, ulicznika. To tak tedë,
w mëszl, że nick nie bierze sã z niczégò, bë mùszało sã dońsc
do tegò, że Roztrãbarch, nen nasz dobri dëch, sãdza, je téż
jaczims dëchã, co robi psotë! Jak to tedë wszëtkò pògòdzëc?!
Bë bëło jesz gòrzi wëmëszlec cos sensownégò ò jesz jedny rzeczë
je mùs tu pòwiedzec: w jãzëkù jachtorzów roztrãbarch to… zajk!
Z tëch wszëstczich wskazówków wëwidniô sã mni wiãcy taczi
òbrôz Roztrãbarcha: dobri dëch, a téż sãdza, co kôrze złich
lëdzy. Nie je òn demónã zbòżowim, chòc letnym, a lepi bë rzëc
taczim, co rodzy sã (bùdzy?, przychòdzy do naju?) do żëcégò
na zymkù, a dżinie (ùsniwô?, òdchòdzy?) w jeseni. Je téż pòstrzelóny,
trzôskòwny, mòże szlachùje wëzdrzatkã za zajkã, a mòże jak
zajczi w czasu gòdów, lôtô ë skôczë jak letczi, czë pòstrzelony,
ë temù zajk jegò miono czasã bierze?
Wszëtkò ò czim piszã to òbrôzk z òkruchów malowóny. Ze wskazówków
jak dôka. Mëszlã, że cekawi, ale czë mòże bëc rzetelny?
Mòże czedës jesz cos ò Roztrãbarchù nalézã. Pòlubił żem gò
ë chcôłbëm czedës jesz cos ò nim òpòwiedzec.
G.J. Schramke
(1) SGK, t. VII, s. 275
zaczątk |
