|
- Wasto Profesorze, do czegò są kaszëbsczé słowôrze?
- Kaszëbsczi słowôrze mają zastosowanié przede wszëtczim
w pismieniznie. Są baro wôżné dlô tëch wszëtczich, co piszą
pò kaszëbskù, a chcą corôz bëlni gadac, chcą swòjã mòwã ùbògacëwac
ë téż ùlepszac. Tima wszëtczima są pòtrzebné słowôrze. Nawet
tak stôré, jak ten słowôrz. Dzysô më wiémë, że kaszëbizna
nie je dëcht nômocniészô we wszëtczich starnach kaszëbsczich
ë téż trzeba jã baro dozerac w szkòle, w gazétach, w ksążkach
ë temù téż òn je pòtrzebny tima wszetczima, co piszą w gazétach,
co twòrzą ksążczi, co piszą téż kaszëbsczé piesnie, spiéwë.
Wiémë, że jinszé słowôrze pòwstôwają ë chcemë, żebë jich pòwstôwało
jak nôwicy.
- Jeżlë ten Słowôrz mô służëc tim, co terô piszą, to jak
sã przëdô taczi Słowôrz, co mô 100 lat?
- Słowôrz Ramùłta pòwstôł w kùńcu 19. wiekù. Drëdżi dzél
përznã pózni pòwstôwôł, ale słowizna w tim słowôrzu zapisónô,
to je słowizna do początku 20. wiekù. Tam ni ma słowów nowëch,
taczich jak dzysô są w módze, bò òne nazywają rzeczë, chtërne
pòwstałë ju w 20. wiekù. Ale w tim stôrim słowôrzu më mómë
doch wiele tëch słowów, chtërne më ùżiwelë wiele wczasni,
użiwómë dzysô, a mdzemë użiwelë jesz wiele lat, tak długò
jak kaszëbizna mdze jistniała. To są te pòdstawòwé słowa,
chtërne tikają tegò wszëtczégò, co sã dzeje na roli, w familëji,
tegò co sã dzeje téż bënë w nas ‑ słowa związóné z naszim
mëszlenim. Wiele z tëch słów doch je przejãtëch z czasów prasłowiańszczich.
Wiele z nich je téż wspólnëch ze słowama pòlsczima ë jinyma
słowiańsczima. Taczé słowa są zarejestrowóné w słowôrzu Ramùłta.
- Jak wezdrza robòta nad Słowôrza?
- Nôprzód bë trzeba bëło rzec, jak ta robòta szła Ramùłtowi
110 lat temù. Ale to je dobrze òpisóné przez ùczałëch. Terô
më mùszimë rzec, czemù ten Słowôrz òstôł wedóny terô i czë
gò nôleżało wëdac dëcht tak, jak òn béł stwòrzony w 1893 rokù.
Trzeba bëło dokònac gwësnëch zmianów, bò sã kaszëbizna téż
zmieniła. Trzeba téż wiedzec ò tim, że Ramùłt pò swòjémù to
zapisôł, w swòjim alfabéce. Òn miôł swój pisënk, swòjã ortografiją.
To je takô òrtografijô, chtërnã bë mógł nazwac ùżëteczną,
prakticzną, ale òna téż w pòłowie bëła ùczoną. To béł taczi
pisënk fòneticzny. Më mùszelë dopasowac gò terôzka do pisënkù
dzysô stosowónégò, do regùłów òrtograficznëch z 1996 rokù.
To kòszta wiele robòtë; baro taczi techniczny, bò to trzeba
bëło wszëtkò wpisac. Ramùłt na baro dzywny, niekònsekwentny
ôrt zapisowôł zwãk kaszëbsczi, chtëren me dzisô òddôwómë letrą
„ë”, to je tak zwónô “szwa”, ë niekònsekwentno téż zapisowôł
to, co me dzisô òddôwómë letrą „é”, to je taczé pòchëłé “e”.
To trzeba bëło téż ùregùlowac na dzysészi ôrt. Jinaczi òn
téż òdmieniwôł wërazë. To téż trzeba bëło dopasowac do dzysészich
czasów. Pòdobnie w tekstach samëch, we wëjimkach, òn ùżiwôł
doch rzeczowników w swòjich fòrmach. Tam są te dôwné kùnôszczi.
W niejednym môlu trzeba bëło ten kùnôszk dac nowi – dzysészi.
Tu më sã czerowelë tim, co czëjemë wkół se ë tim, co më czetómë
midzë jinyma w słowôrzu Bernarda Sëchtë, w słowôrzu kaszëbsczich
dialektów. Także to wemôgało dosc wiôldżi robòtë ë tak do
kùńca ta standarizacëjô tam przeprowadzonô nie je takô bezdiskùsjowô.
Òna na pewno niejednégò përznã mdze tu grãdzëła, ale jaczis
tu ôrt normalizacëji, standarizacëji trzeba bëło przëjąc.
- Są we Słowôrzu słowa, co wëszłë z ùżecégò. Czemù òne nie
òstałë wesztrichniãté?
- Te wszëtczé słowa są przez Ramùłta zapisóné, ùtrwaloné
i to je dokùmeńt. Te mùsza tam òstac. I to nie je żódna szkòda,
że w słowôrzu je përznã wicy wërazów, nawet chtërnëch nicht
dzysô mòże ju nie ùżëje. Mòże jednak niejeden pisôrz, jak
òn mdze chcôł cos nazwac, mdze chcôł ùprawiac takô stilizacëjô,
te òn tegò słowa mòże doch ùżëc, a mòże niejedno dobré dôwné
słowo, przez to, że pisôrze mdą je chcele pòtrzebòwac, móże
òno òdżëje? Za wiele më doch nigdë tëch słowów ni mómë w jãzëkù.
Czim bògatszi je ten słowôrz, tim je lepi, ale wësztrichnąc
i pòminąc tëch słowów më ni mòglë przede wszetczim temù, że
nen Słowôrz Ramùłta, to je baro wôżny filologiczny i kaszëbòlogiczny
dokôz i më mùszelë z wiôlgą dbałotą do niegò pòdchadac. Téż
za wiele do niegò më nie mòglë wprowadzac nowëch rzeczi, bò
doch chtos bë mógł rzec: “To bë mógł dopisac dzysészą słowiznã”.
Jo, ale tej to doch bë nie béł Słowôrz Ramùłta. Nas je stac
na to, żebë stwòrzëc nowi słowôrz dzysôdniowi kaszëbiznë.
Ramùłt mdze dlô wszetczich tim dokùmeńtã kaszëbiznë do pòczątkù
19. wiekù. A terô mùszimë twòrzëc nowé słowôrze, chtërne òbjimają
słowiznã dzysô użiwóną.
- Móm czëté taczé pòzdrzatczi, że czasã nie òstałë dopisóné
òcziwisté znaczenia, jak na przëmiôr “skłôd”. Nie òstało dopisóné,
że to znaczi téż tëli co “króm”. Czasã òczywisté są na drëdżim
placu, jak na chòcbë “sklep”, dze znaczenié “piwnica” je drëdżé,
pò znaczenim “króm”. Czemù tak sã stało?
-Ramùłt w swójich czasach taczégò znaczeniô nie notowôł.
Słowôrz je to baro wôżny dokùmeńt do badaniégò rozwiju kaszëbsczich
wërazów ë jich znaczeniô. Mie sã wëdôwô, że niejeden wëraz,
midzë jinyma ne, nie bëłë w tëch znaczeniach ùżiwóné. To je
prawie rozwij kaszëbsczi słowiznë.
- A wiele so kaszëbizna zmieniła òb òstatné 100 lat?
- Jak tak sã czëtô słowôrz Ramùłta na swiéżo – i tëli razy
– tej je widzec że jo i wiele. Jak sã tak pòrównywô ze Słowôrzã
Sëchtë, a jesz téż z jinyma słowôrzama kaszëbiznë lëteracczi,
midzë jinyma ze słowôrzã, chtëren rëchtëje Wasta Eùgeniusz
Gòłąbk, te to widzec, że ta słowizna kaszëbskô so mòcno zmieniła.
W tich zmianach są zmianë ju na gòrszé, bò je trochã wicy
tëch pòżëczków niemiecczich, a z pòlaszëzne je dëcht dzysô
jaż za wiele. Ù Ramùłta téż je jich dosc tëli, ale dzysô je
jich wicy. Ti chtërny kaszëbiznã ùprôwiają, midzë jinyma ùsôdzcowie
dokôzów lëteracczich, mùszą tu miec dbã ò słowiznã. Tak jak
to sã dzejô téż i w jinëch jãzëkach: w pòlsczim, niemiecczim,
anielsczim. Taczé je pòstãpòwané tëch, co ùżiwają bëlnégò
jãzëka.
- Czë nié-Kaszëba, jaczi bãdze ùżiwôł ten Słowôrz, zrozmieje
Kaszëbów?
- Mie so wedôwô, że jo. Mëszlã, że to je doch wzãté wszëtkò
òd Kaszëbów i òni to w nôwikszim dzélu mdą rozmielë. Nie je
tam wiele słowiznë dëcht czësto wëszłi z ùżëcégò, chòc je
tam téż słowizna naszich bracynów – Słowińców. Wiele je słowów,
chtërnëch ùżiwelë le Słowincë, ale jak jaczis pisôrz słowa
z tëch dôwnich i zaginionéch słowińsczich użeje rôz i drëdżi,
tej no mòże na nowò òdżëc i nama dzysô służëc baro dobrze.
Në, ale te słowa bë mòże nie bëłë dëcht dzysô zrozmiałé. Tu
trzeba pòdczorchnąc téż to, że Ramùłt spisowôł wiele wërazów
z dôwnëch słowôrzów kaszëbsczich: z Pòbłocczégò, z Mrągòwiusza
(przez ùczałégò rusczégò Prajsa). Tëch słowów nawetka Ramùłt
nie czuł midzë lëdzama. Òn je mô. Tëch słowów më bë mòże dzysô
nie rozmielë dëcht wcale, ale to dobrze, że Ramùłt je ùjął,
bò òn mô przez to jakbë słowôrz òglowi kaszëbiznë. Òn nawetka
nie zaznacziwôł tegò, skądka słowò je wzaté, abò że je to
słowò blós z tamtëch a nié z jinëch stronów.
- Wëdóny dwie dekadë temù, a przez Was redagòwóny Słowôrz
Aleksandra Labùdë, jaczi miôł bëc normatiwny, nie òdegrôł
tak wiôldżi rolë. Jaką rolą wedle Was mô òdegrac ten znormalizowóny
Słowôrz Ramùłta?
-Słowôrz Aleksandra Labùde temù nie òdegrôł wikszi rolë,
że òn mô za wiele wërazów taczich sztëcznie ùtwòrzonëch. Jich
bë trzeba bëło dzes ùczëc w szkòłach, tej niejedno słowò pewnie
bë sã ju przëjãło, jak na przëmiôr użiwôny dzysô słowò „runita”,
jinaczi pisôrz. To niejedny Kaszëbi nawet tak mòże gôdają,
nié blós piszą. Żlë chòdzy ò Słowôrz Ramùłta, òn wedle mòjégò
pòzdrzatkù ni mô żódnégò słowa zmëszlonégò, ùtwòrzonégò, nie
rechùjącë tëch pòchòdnëch, deriwatów. To je wiôlgô różnica
midzë Słowôrzã Ramùłta a Labùdë. Równak Słowôrz Ramùłta téż
wiele nie mdze znacził, żlë do niegò sã nie mdze zazérało,
żlë nie mdze so z niegò brało tëch słów! Słowôrz ten mdze
blós le martwi.
- Chòc normalizacëjô lëteracczi kaszëbiznë w òstatnëch latach
przëspieszëła, je czëc taczé głosë, że je za wòlnô ë téż taczé,
że je za chùtkô. Jaczi je Wasz pòzdrzatk na to?
- Rozwij kaszëbiznë dzysdniowi je wiôldżi, a jidze to pò
prôwdze dosc chùtkò. Nierôz bë trzeba bëło rzec: nawetka za
chùtkò. Niejedny lëdze, chtërny dobrze ti kaszëbizne sã nie
naùczëlë abò ji nie czëją tak dobrze, përznã wepacziwają dôwné
słowa równo w tim pisanim jak i brzmienim i znaczenim. Na
to trzeba baro ùważac. To wemôgô ùprôwianiégò w szkòle i wiele
dobrëch lëteracczich dokôzów, chtërné bë bëłë czëtóné òglowò
przez wiele, wiele Kaszëbów. Do tegò mùszą bëc warënczi: pisôrze,
dobré ksążczi. A tej më ùczimë młodzeznã i Kaszëbów czëtac
i pisac pò kaszëbskù. Bez tegò nie mdze pòkrokù w rozwiju
kaszëbiznë. Standarizacëji téż tej nie mdze, żlë nie mdze
tegò pòkrokù w pisanim, gôdanim i w dozéranim kaszëbiznë.
Më wiémë, że standarizacëjô i normalizacëjô kaszëbiznë napòtikô
na przeszkòdë òd wiele stalat. Bo òna je w se za bardzo różnô.
Je za wiele, jak më to ùczało gôdómë, gwarów, mòwów. “Co wies
to jinô piesń” – mòże rzec ‑ co wies to jinô gwara. Wiele
lëdzy nie chce òddac swòjich znanków, znanków swòji mòwë,
żebë przëjąc te jiné znanczi, chtërne më bë ùznelë za òglowé,
chtërne bë trzeba bëło dozerac. Ni ma téż wskôzënków, ni ma
gramaticzi. A chtëż so ti gramaticzi mdze ùcził, żlë nie mdze
ùczbë w szkòle. A jak nie mdze ùczbë w szkòle i ùczbë ti gramaticzi
w szkòle, tej żódnô standarizacëjô i normalizacëjô nigdë nie
bãdze dokònónô. Òna mdze wiedno tak w zôczątkù, a nawet nie
duńdze nigdë nawetka do pòłowë.
- Równak kaszëbizna je pësznô przez to, że je różnorodnô.
Mòżna rzec, że òna je pësznô w ti swòji różnorodnoscë. Czë
je wôrt normalizowac? Bò normalizowanié to bãdze znaczëło,
że ta różnorodnosc òstónie përznã zmiészonô.
- Jeden z kaszëbsczich naszich przodków, ksążã pòmorsczi,
bòdôj to béł Swiãtopôłk, na łożu smiercë zawòłôł swòje dzecë
ë jima dôł pãk rózgów do złômaniégò. To nie szło nijak dokònac,
pòłamac te rózdżi, póczim òne bëłë w jednym pãkù. A jak òn
wzął òd nich ten pãk, a zaczął wëjimac pò jedny rózdze i je
łamac, tej òn je wszëtczë pòłómôł. To je taczé przesłanié
z tegò, że jak kaszëbizna mdze tak dali mòcno zróżnicowónô,
tej òna mòże chùtczi zadżinąc. Jak òna bë doczeka swòjégò
ùògólnieniégò, swòji normalizacëji, tej òna bë bëła mòcniészô
i bë bëło barżi drãgò jã ùnicestwic. Më mùszimë z czegòs zrezygnowac.
Z jaczis znanków baro lokalnëch, znónëch blós w niejednëch
nórtach mùszimë zrezygnowac, żebe ùretac całosc. Më sã – to
je wiedzec ‑ ceszimë, że kaszëbizna je tak bògatô, ale òna
je jaż tak bògatô, że to bògactwo je téż dlô ni cãżôrã.
- Jak Wë rzeklë mùszimë zacząc òd szkòłów. Ale żebë zacząc
w szkòłach ùczëc kaszëbsczégò, nôprzód mùszą bëc słowôrze,
żebë chòc szkólnëch naùczëc. Czë sygnie słowôrz Ramùłta? Jaczé
jesz słowôrze mùszimë zrëchtowac?
- Słowôrz Ramùłta je słowôrzã historicznym. Òn na pewno nie
wëstarczi. To je słowôrz, jak më rzeklë, do pòczątkù 20. wiekù,
fùl baro piãkny i bògati słowiznë. Tam je 18 ë pół tësąca
wërazów. To béł, jak na tamte czasë drëdżi nôwikszi słowôrz
na zemiach Pòlsczi. Wikszi béł blós słowôrz Samùela Bògùmiła
Lindégò, le to béł słowôrz jãzëka pòlsczégò, chtëren pòwstôł
na zôczątkù 19. wiekù. Słowôrz Ramùłta trzeba achtnąc i trzeba
gò pòtrzebòwac. Ale mùszą bëc nowé, jiné słowôrze. Më liczimë
na słowôrz kaszëbiznë Eùgeniusza Gòłąbka, le żebë òn jak nôrechli
sã ùkôzôł, ale to na tim nie pòwinien bëc kùńc. Pòwinien pòwstac
baro wiôldżi słowôrz, chtëren bë òbjimôł wszëtczé słowa pòtrzébòwóné
dôwni i dzysô. To bë béł słowôrz, chtëren bë béł do wëzwëskiwaniô
przez ùczałëch, a pòzni, w miészich wëdôwkach, mógłbë bëc
przerobiony na taczé prakticzné, ùżëtkòwé słowôrze, pòtrzébòwóné
na różnëch stãpniach edukacëji w szkòle.
- Jak òstało napisóné w przedesłowie, Słowôrz nie je tak
do kùńca normatiwny. Czemù to służi? Czë to nie je jakbë taczi
rozstãp midzë tim, że z jedny stronë chcemë normalizowac,
a z drëdżi chcemë zachòwac tã dokùmeńtalną wôrtnotã? Czemù
tak to òstało zrobioné?
- Z jedny stronë tak je, że më chcelë tu ùretac czë achtnąc
ten dokôz Ramùłta jakò baro wôżny dokùmeńt tamtëch czasów.
A më wiémë, że ten Słowôrz wëwòłôł tak zwóną wòjnã kaszëbską
w swiece ùczałëch. Në, ale ale to bë dotikało przede wszëtczim
słowiznë. W jinëch znankach kaszëbiznë bë mógł wprowadzëc
całą normalizacëją. Ale jaką? Ta norma nie je ùstalonô, ò
czim më ju tu napòmikelë. Më mùszimë wiedzec, czim sã czerowac
w mòwie, w òdmianie wërazów, w twòrzenim nowëch wërazów. W
ùżiwanim tëch wërazów w zdaniach më mùszimë wiedzec, jaczima
sã tu czerowac zasadama. Trochã tëch zasadów jakbe wechôdô
z tegò, jak dzysô Kaszëbi, kaszëbsczi pisôrze piszą, ale to
nie je jesz zbadóné. Na spòdlim tëch dokôzów lëteracczich
donëchczas nie je wëpracowónô ta norma. Ale to na tim sã nie
skùnczi twòrzenié ti kaszëbiznë òglowi ‑ standarizowóny. Trzeba
téż sã przëłożëc do tegò, jaczé te znanczi, mòże nawet pòmijóné
przez wiele pisôrzów, jednak są wôrt achtnieniégò i ùprôwianiégò.
Norma w normalnëch warënkach twòrzi sã przez wiele dzesãcoleców,
wieczi, jak to bëło z pòlaszëzną, jak z niemiecczim jãzëkã,
francësczim, anielsczim jãzëkã; to sã twòrzëło przez wieczi.
Pòlaszëzna brëkòwała na stwòrzenié znormalizowóny pòlaszëzne
prawie 500 lat. Także Kaszëbi mają jeszcze wiele lat przed
sobą. Dzysô są jiné warënczi, są jiné tak zwóné strzodczi
masowégò przekôzëwaniégò wiédzë: jinternét, radio ë telewizëjô,
są ksążczi, gazétë. To mòże bëc chùtczi, to ni mùszi bëc jaż
500 lat, ale to mdze trochã dérowało.
- Ale téż to mòże bëc tak jak w serbsczim abò chòrwacczim
jãzëkù, dze chtos wzął i pòdjął tã decyzëją, że mô bëc tak
a nié jinaczi, że ten dialekt bãdze ùznôwóny za lëteracczi.
Czë mòżna tak zrobic w kaszëbsczim i chto mô pòdjic taką decyzëją?
- Më wiémë, że i w jinëch jãzëkach téż taczé decyzëje bëłë
pòdjimóné. Przede wszetczim dôwni to sã dokònywało na nôtëralny
ôrt, jak më napòmikelë. W niejednëch jãzëkach béł taczi wiôldżi
człowiek, chtëren tã normã pòstanowił, jakbë narzucył jinyma
i to sã przëjãło dlô dobra tegò jãzëka. Òd tegò czasu sã tej
rechùje ten czas znormalizowónégò jãzëka, taczégò cze jinégò.
W kaszëbiznie Cenôwa, chtëren lëteracką kaszëbiznã pòwòłôł,
nie béł jednak taczim wiôldżim pisôrzã, żebë mógł tã normã
jinyma narzëcëc. Jak më wiémë, Derdowsczi, chtëren pò nim
przejął dejã pisaniégò pò kaszëbskù, nie przejął jegò normë.
Bò to bëła norma nordowô. To bëła mòwa òkòlégò Sławòszëna,
a Derdowsczi béł z Wielô na pôłnim Kaszëbów. Òn miôł czësto
jiną kaszëbiznã w głowie, w pamiãcë. Dlô niegò kaszëbizna
Cenôwë, chòc mòcno spòlonizowónô, bëła nierozmiałô i przez
to téż dzywnô, prawie przez to, że Cenôwa jã mòcno spòlasził.
Tej Derdowsczi twòrził swòjã normã, a pò nim Majkòwsczi, Karnowsczi
ë jiny Młodokaszëbi twòrzëlë swòjã normã. Òni ju përznã chcelë
łączëc i dokôz, i jãzëk Cenôwe ë dokôz i jãzëk Derdowsczégò.
To je pòłowa drodżi. Zrzeszińcë szlë jesz w jiną stronã, w
swòjã stronã. Barżi achtnãlë Cenôwã. Ale nawetka Majkòwsczi
ni mógł nikòmù nick narzëcëc. Żebë bëło wicy taczich dokôzów
lëteracczich jak „Żecé ë przigòdë Rémùsa”, chtërne bë bëłë
pòzni czëtóné przez wszëtczich Kaszëbów… Ta kaszëbizna ôrtu
„Żecégò ë przigòdów Rémùsa” i kaszëbizna, chtërną ùprowielë
Zrzeszińcë òna miała mòżlëwòtã rozwijac sã dali. Zresztą ten
ôrt kaszëbiznë Majkòwsczi-Zrzeszińcë dzysô nôbarżi je wëstrzód
pisôrzów widzec, òn je nôbarżi dozéróny.
- Równak wiele lëdzy, òsoblëwie prostszich, zdrzi za tim,
żebë z jedny stronë nie zabierac jich domôcy kaszëbiznë, a
z drëdżi. żebë to ùczałi rozsądzëlë, że to je dobré kaszëbsczé
słowò, a to nie je dobré, żebë rozsądzëlë, czë ta pòlaszëzna
abò ta germanizna je dopuszczalnô. To mòże to je tak, że to
nié jedna òsoba, tak jak Cenôwa, mô to zrobic. Mòże karno
ùczałëch?
- Më mómë wiele taczich przëmiarów z różnëch jãzëków, że
ùczałi, lingwiscë, òni mògą blós przëpòmagac, òni mògą czerënczi
wskazëwac, ale òni nie są w sztãdze wëegzekwòwac jaczis normów
i zasadów. To mùszi bëc jakôs spòlëzna, jaczés wikszé karno,
chtërno òni mògą wspierac. Òni mògą te normë spisëwac i òni
je mògą pòpùlarizowac przez radio, telewizëją i w pismieniznie.
Ale za nima mùszi stojec jinstitucëjô. Nôlepi, żebë to bëła
szkòła, żebë to bëłë òrganizacëje społeczné, żebë to béł Kòscół…
Tej to dzejanié i ta robòta ùczałëch mòże sã skùńczëc jaczims
zwëskã. Jinaczi to ùczałich zajimanié sã tim, to je taczé
jakbë wòłanié na pùstëni.
- Wiôlgô dzãka za rozmòwa.
gôdôł Paweł Szczëpta
zaczątk |
