1 (32) / 2004

Kaszëbizna / Zdrëszëna:

• Młodé Żukòwò
• Co ù naji:
••• Kaszëbizna w Brnie
••• Kònferencëjô regionalëstów
••• Zymk w Żukòwie
••• Òdszedł 20 lat temù
• Pô prôwdze kaszëbskô firma
• Mòja kaszëbskô stegna
• Nim zażëjesz... przëczëtôj

Lëst do redachcëje

• Nieszmaka!

Kùltura:

• Wëstôwk nôstarszi kaszëbsczi pismieniznë
• Lëteracko-jãzekòwô seminarëjô w Wejrowie
• Rómk w rozpùstach... ò Zôpùstach
• Mùzëka swiata-Daleczé Jindie?
• Michôł Roschek - wiérztë
• Ze Słowarza Zëchtë
• Pòleca z knégama

Do smiéchù:

• Na łôwce (wedlë tegò co je widzec)

Wëwiôd:

• Wëwiôd z profesorã Jerzim Trédrã, mòwnoùczałim z Gduńsczégò Ùniwersytetu, redachtorą reedicëje znormalizowónégò ë scalonégò Słowôrza Sztefana Ramùłta z 1893 rokù

Nim zażëjesz... przëczëtôj

Pôrã tekstów ò tobace, tobacznikach ë tobaczérach

Czas tobaczi

Gromicznik. Buten je szaro, mòkro, są resztczi sniega ë wiôlgô czaprowina. Mòkrosc. Pò prostu jedna wiôlgô szarô mòkrosc. Jo. Mòkrosc je wszãdze. Mòkrosc je na zemi ë w zemi, je w lefce, kapie z daków, z drzewów, mżë z nieba. W tim czasu mòkroscë lëdze są jak całi swiat – smãtni, zmarszczałi, zaspóny ë colemało mòkrosc (znôw òna!) z nich lecy. Knërą (rozmieje sã).
Na nen czas smãtwë ë chòroscë je dejade jedno jedurné lekarztwò – tobaka. Gôdają, że tobaka je dobrô na wszëtkò. Ë mają recht, bò tobaka nawetka sprôwdzô sã w gromiczniku. Je lekarztwã na bëcé zaspónym, na zmarszczałosc, smãtwã ë nawetka mòkrosc (czë lepi bë rzec – ji dzél)! Bò doch sã wie, że jak so taczi zaspóny zażëje, to mù sã òd razu we łbie rozwidni, a téż ë chãcë do żëcégò ë robòtë dostónie. Tak jak zmarszczałi, chtëren do tegò jesz kraftu a lepszégò drigù nabierze. Tak to tedë tobaka radzy so z zaspałoscą ë zmarszczałoscą. Ze smãtwą radzy so jesz lepi. Smãtwa priskò jak mëdlany bąbòl, ë wiesołi smiech sã robi, jak so chto zażëje, a łzë mù pòlecą, abò jak pôrsknie na głos, a feste. Lëdze zdrowia żëczą, no ë je w karnie wieseli (w samòcë téż, ale nicht tam zdrowia nie żëczë…). Òchò! A nôwieseli to je... jak chto tobaką pôrsknie, że mù z knërë „gil“ wëlëcy. Smãtwa téż priskô, jak so chto przë zażëwanim pòd knërą „hitlera“ zrobi (to je tobaką ùsmarëje). Smiechù tedë je wiele, a òsoblewie, jak rzecz sã dzeje w tak zwónym pùlicznym môlu.
Z mòklezną za to je tak. W gromicznikù, jak wszëscë wiedzą, wnetka kòżdi mô sapkã. Dejde nie wszëscë wiedzą (bò w jinszim razu tak bë nie òblegalë tich aptéków), że na sznëpã téż nôlepszô je tobaka! Doch sygnie leno zażëc, a tobaka knérã przeczëszczy, że aż miło. Mòżno sã pò tim òłówk włożëc, a dońsc nim wnetka do sami gardzelë. A propòs gardzelë. Gardzel téż w gromicznikù mòże (ë czãsto je) bëc chòré, bòlącé. Ë na to je rada. Trza leno mòcno bez nos tobaka wcygnąc. Ë to wszëtkò. Tobaka zrobi swòje. A téż ë bez pòmòcë wëlezë - abò gãba, abò rzëcą. Nôlepi żażëwac przed jedzenim, bò tobaka gôrdzel dlô môltëchù òdsztopô. Jeżlë chcemë bë tobaka nama wëlażëła gãbą, zażëwanié przed jedzeniém mô ò wiele wiãkszi sens, bò tobaka, jak bãdze sã z gôrdzelë copac, to niedosc tëlé że slënë nabierze, to jesz jedzenié doprawi. A jeżlë to mô òna rzëcą wińsc to téż dobrze, bò flaczi òdkaży (no bò jaczi soliter bë taczégò Red Bulla strzëmôł?!).
Jo jo, tobaka je dobro. Na wszëtkò. Nawetka na nudã ë głëpòtã, bò jakbë chto bë miôł z nudów głëpòtë pisac, niech so lepi pôlc w zatobaczoną knërã wsadzy ë „kòpalniã“ rëszë. Wieleż dzywnoscë mòżno stamtadka wëgrzebac.
Wejle, czëjã, że tobaka mie w knérze zaschëchô...

Jôbard

zaczątk 

Diôchelsczé zele

Rôz szedł so chłop greńcama pòlów, a wnim ùzdrzôł jedno pòle pòrosłe dzywną roscëną. Pòdszedł bliży, zdrzôł, a dzywił sã, bò pierszi rôz w żëcym cos taczégò widzôł. Ani sã nie òbezdrzôł, jak diôcheł przë nim stanął.
-Głëpi jes ë głëpi òstóniesz – rzekł pùrtk
Chłop nick nie rzekł, a wzął sã ë szedł dali.
-Głëpi jes ë głëpi òstoniesz. – pòwtórził pùrtk ë dodôł – Mòżesz miec to pòle, a nie chcesz.
Chłop szedł dalé.
-Ale z cebie straszek! ùcekôj, ùcekôj! Zajk, zajk!
Chłop sã zarzémôł.
-Głëpi jes ë głëpi òstóniesz – znôw pòwtórzył pùrtk.
-Czemù to wcyg wkół gôdôsz? – zapëtôł chłop
-Bò jes głëpi pò wiele razë. Ë do tegò nie wiesz, co to tu roscë. Ë nigdë nie òdgódniesz!
-Nie?
-Nie. Na zycher. Zawiatujmë sã!
-Ò co?
-No pòwiedzmë, że… – tu diôcheł wezdrził ùwôżno na chłopa – jeżlë òdgódniesz, co tu rosce, pòle bãdze twòje. A jeżlë nie òdgôdniesz... dôsz mie swòjã dësza.
Chłop bez zastanowieniô zgòdzył sã. ùchwalëlë, że pòtkają sã za trzë dni.
Czëdë chłop ju szedł dodóm, dopiérze pòjął, co òn za wiatënk przëjął. Zmôrtwił sã, no ale cëż, wiatënk to wiatënk, nie jidze sã wëcopac. A już òsoblëwie z wiatënkã z pùrtkã.
W dodomù białka widza, że chłop je jaczis nieswój. Pëta gò rôz, drëdżi, ale nen nick nie chcôł gôdac. ùsôdł so le ë sedzôł a cãżkò wzdichôł. Minął jeden dzéń, drëdżi dzéń. Béł corôz barżi zamëszlony, stôł sã téż nerwës. W kùńcu, pòd wieczor, białka nie wëtrzema ë zaczana prosëc:
-Wezkôj mie chłopie rzekni, co cë je, bò jô na ten twój jiscënk zdrzec ni mògã.
Chłop weschnął mòcni ë òpòwiedzôł ji ò wiatënkù.
-Òj të głëpasu! Jak të żes mógł sã z pùrtkã wiatowac? - rzekła ë zamëszlëła sã.
Pò sztócë rozesmiała sã. Chłop na nią przëzdrził uwôżno, a ta nick nie rzekła, le rozblokła sã, wlazła w beczkã smòłë, po tim òbsëpa sã pierzã ë wëszła z chëczë. Sztót pózni ju chòdzeła pò pòlu diôchła, macha rãkama, czëprała nogama a gdôkała. Wnim pùrtk stanął na pòlu.
-A kysz, ptôchù przëbrzidły! - zaczął ją przeganiac - Biéj mie tu z mòji tobaczi.
Le białka ùczuła, co chcała, a szła stamtądka dodóm. W jizbie chłopù wszëtkò òpòwiedza ë tak chłop wiatënk dobéł ë diôchła pòle dostôł. A jak tobaka ùrosła, a chłop pòznôł sã na ji dobroctwie, to ju niewiele dërowało, a wnet kòżdi Kaszëba chòc skrôwk pòla nią òbséwôł. Ë tak to bëło z tobaką na Kaszëbach.
Stôrą tą kaszëbską pòwiôstkã, gdzes ùczutą, czë przeczëtaną
znôw na nowò òpòwiedzôł Jôbard

zaczątk 

Jak stari Krãcëszk swòjã białkã ratowôł

Szedł stari Krãcëszk ze swòją białką przez topiele. Narôz białka zawrzeszczała „juch” i głową prosto w rzãsã wpadła. Chłop pòdskòcził do nié, schwôcył jã za szpérë i do pòłowë wëcygnął. Dalé òn ni mógł, bò sã zmãcził. Tak òn rzekł sóm do se: „No terô jô móm do połowë jã wëcygniãti, terô chcemë le sobie zażëc”. Nôprzód òn wëcygnął sznëpelduk , wëczëszcził sobie nos, wcygnął tobakã w jednã dzurkã i drëgą, òdsapnął, a tej rzekł: „Në, białkò, terô le dalé”. Ale białka ju bëła utopionô. Chłop sztót pòstojôł, a tej rzekł sóm do se: „Pëskati diôbeł to béł, ale bez nié bãdze mie lëchò”.

SGK, t. V, s. 369, hasło: topiel, topiele

zaczątk 

Jak Feliks tobakã kùpòwôł

Ùja Feliks dowiedzôł so, że w Miesce1 dwie białczi mielą tobakã do (!) chłopów. Tak òn so wzął i jachôł. Przeszedł òn do nich, a rzekł: Zrobita mie tobaczi, ale bëlną”. „A czim òna mô bë zakropionô? Sokã slëwòwim, koniakã, rumã, miątką, czë czëm jinim? Mô òna bëc përznã przëpôlonô, czë bez przëpôlenégò”? Ùja Feliks rzekł na to: „Wszëtkò jedno, czim wa jã zakropita, bëlebë òna szmaka. Në, kò té dobrze – rzekłë babë, sadnice le so tu za tã zasłonã, a za dzesãc minut tobaka bãdze. Tak òn sedzy a żdże. Czuł òn jednak, że babë miedzë sobą cos szeptają. Tak òn zaczął przez rësëna jima so przezerac. Białczi tobaka zmielëłë, jak sã przënalégô, a té jedna z nich sadła na kachelnica i zaczãna sikac w tą tobakã i rzekła: To temù strëchòwi w ta knéra sprawi. „Fùj, fùj, cëż wa babiszcza robita?! – zawrzeszczôł ùja Feliks. Òne sã ùrzasłë, a za sztót jedna z nich so òdezwała: Kò wë rzeklë, że wszëtkò jedno, czim më ja zaprawimë, bëlebë òna szmaka, a taczi tobaczi nicht nie mdze miôł.

1 Jidze ò Wejrowò (za SGK, s. 359)

SGK, t. V, s. 359, hasło: tobaka

zaczątk 

Tobaczny zwëk

  • Tobacznik nôprzód sóm zażëje, a tej daje jinszim do żażëcô. Przez to tobacznik chce pokazac, że òn mô i dobré serce i dobrą tobakã

Tobaczné prôwdë

  • Tobaka daje mòc. Czej chłopi ni mògą czegò pòradzëc, tej òni nôprzód zażëją
  • Czej białka nauczi sã tobaczëc, to òna je wikszą tobacznicą òd tobacznika

Tobaczné przësłowia

  • Jem najadłi ë napiti, ale mùszi bëc nos przebiti
  • Czej chłop sã najé i napije, a nie zażëje, to nic nie znaczi
  • Chto pôli, diôbła chwôli, a chto zażiwô, Bòga wspòminô

Tobaczné òpòwiostczi

  • Czej chłop z dãba spôdł, tej òn nôprzód wëjął różk, a tej dopiérze wstôł
  • Czej rôz jeden Kaszëba béł w piekle, i tam zażił, to òn tak głosno kichnął, że wszëscë pùrtcë zaczãlë lińcuchami grochòtac òd strachù

Wszëtkò z SGK. Welowôł Jôbard

zaczątk 

Tobaczéra

Jakùz zrobic tobaczérã?
Ha, to nie je tak letkò jak sã mëszli. To je nawetkã, dlô niechtërnëch, wiele gòrszô sprawa jak mëszlenié.
Pierszim krokã przë robieniém roga, je dobëcé negò roga. Mùszimë jic na jachtã… jachtã na knadżi. Mòże to bëc blós jednô knaga, ale lepi sã jachtëje na wiôldżé karno – rëchli tedë jidze jakąs ùpòlowac. Jachta nie je letkô. Nót je òpasowac, abë nie złapac prawie ti z priszczëcą na gãbie, abò ti òbarchniałi òd BSE. Z taczich krów różk mòże bdze nawetka dobri, le na tobaka bądze dôwa za wiôldżi szmërgel w łepie. A te jesz człowiek mòże blekac, abò mùczkac, abò rikac, abò… mëszlec, że je knagą, ë mlékò zaczic dawac, co kòl chłopa nie je letkò…
Jak ju ùjachtarzimë na knagã, te mùs je odcyc ji rodżi. Ë tuwò mómë problem z ekòlogama. Ti prawie nie chcą żebë knadżi bez rogów pò łące paradowałë. Wedle nëch lëchò to wëzdrzi. Nót je tedë kùpic z òdpùstë taczé plastikòwé rodżi, co sã swiecą, a przëprawic krowie na głowie miast nëch prôwdzëwëch. Ekòlodzë nie bda mielë sã czegò czepiac, a knadżi bdą fejn wëzdrzëc. A fligrë bądą wiedzelë, dze mają lądowac.
Ne jo, rodżi ju mómë. Terô mòżemë so sadnąc ë spòkójno zrobic różk. Nôprzód mùszimë rodżi we wòdze z bùlwòwima skórama wëwarzëc, bë no miãskò, co tak ù spódkù zwisô, òdpadło. Pòtemù mòżemë je zjesc na pôłenkò. Jo! Czedë róg zrobi sã ju mitczi, te nót je wëcygnąc z niegò kòstkã, co tam jegò bënë je, a z ti prawie mòżna zupã ùwarzëc. Jak ju to wëcygniemë, te mòżemë robic dali. Gòrący róg wbijamë na klin. “Klina jaczégò” lepi nie ùżëwac – drzewiany je nôlepszi. Czedë ju wbijemë, te prosczimë jegò w madle, abë zrobił sã plaskati. Plaskati róg je nôbëlniészi, bò fejn mieszczi sã w paji ë w taszi. Terô mòżemë so jic na piwò, bò nôsz różk bez całi tidzéń mùszi sã czësto sóm plaskati robic.
Pò tidzéniu, jak mómë nó to dosc kraftë, wëcygómë plaskatégò roga z madla. W dzubkù mùs je wëwiercëc dzurkã, bë tobakã mògła so fejn na rãkã sëpac.
Pòtemù nôlepi so sadnac na stółk ë fejn roga papiórã szlifòwac. Tak bez trzë dni rãczno… a masziną trzëdzescë minut. Trza le òpasowac, bë całégò nie zeszlifòwac. Czedë ju wëszlifùjemë, te nôstãpné je pòlerowanié pòlersczim wiksã, bë nôsz różk swiécëł sã jak bùli jaje.
Jak ju sã swiécy to znaczi, że je dobri do tobaczi.
Aha, jesz nót je zrobic denkò na spódkù różka. Denkò robimë ze sztëczka roga ë sztëczka drzéwa. Ë tuwò mùszimë zôs jic na jachtã na łąkã, a te zarô w las na pachtã pò drzéwò.
Në jo, jak ju zrobimë zamkniãcé, te mòżemë wsëpac w róg tobakã, ë zażëwac kùli le sã dô… Le tuwò zôs je jiwer, bò dobra tobakã mùszimë sami so zasadzëc, pòdlewac, pielëc, wëżniwic, ùsztaplowac, sfermentowac, wësëszëc, pòcyc, chłądë przepôlëc, w donicë ùkracëc, szpirtã òbònic, przesytkòwac, w różk wsëpac… a to ju za wiele kòsztô robòtë!
Dlôte, nôlepi jic do krómù, ë kùpic so fejn różk z bëlną tobaką, co tam bënë jegò je…

Skògòla

zaczątk 

Ò tobacznikù i żgaji

Rôz sã tobacznik ze żgają wzalë za łbë, ale tobacznik òkazôł sã pewniészi. Żgaja wëcignął nóż, a tobaczńik różk. Nigle żgaja sã òbezdrzôł, tej tobacznik nasëpôł mù w slépie tobaczi, a jesz różkã wsadzył mù òkùlôrë na òczë, a tej zażił i szedł spòkòjno dodóm. I bëło pò wòjnie. Nie na darmo tobacznicë sã bùsznią, że tobaka je nade wszëstkò i dlô zdrowia i spokoju.

1 Nen, co w biôtkach ùżiwô noża (za SGK, t. VI, s. 295)

SGK, t. VI, s. 295, hasło: żgaja1

zaczątk 



Tobaka samòrobnô

Produkcëjô tobaczi samorobny je dzysodnia półlegalnô. Chòc przedôż tobaczi w krómach òsta dopùszczonô czile lat temù, do dzysodnia òbòwiązëją stałé regle żlë chòdzy o hòdowanié titoniu – diôbelsczégò zela. Żebë legalno hòdowac titóń, to mùszi miec kòncesëją, za jaką je nót zapłacëc.
Wszëtcë tobacznicë mést wiedzą, jak sã robi tobakã doma, chcemë le przëbaczëc so.
Nôprzód wësëszoné lëstë tobaczi, jaczé trzimómë w miechù, mùszimë zmielëc. Czedës do tegò służëła dënica ë bëło mieloné czijã – tobacznikã rãczno. Dzysodnia je mieloné w młënkù òd kawë, a wôżné je wdarzëc, żebë béł to młink wirnikòwi – ze smigełkã, jaczé tnie a nié gniece lëstë. Przódzy przed mielenim mòżemë lëstë w piekarnikù wëprażëc. Żlë to zrobimë – mdzemë mielë czôrna tobakã, żlë nié – cemnozeloną. Ò szmace drãgò diskùtowac – jeden lubi taką, jinszi jinszą. Równak w krómach mómë le blós cemną. Ale czë to znaczi, że na je lepszô?
Czej tobakã zmielimë, mùszimë jã aromatizowac. Do tegò rozsëpùjemë jã na plaskatim môlu, na przëmiôr na stole ë z atomizera skrôplómë aromatizerã – na przikłôd òlejkã aniżowim czë kòniakã. Przesëwómë przez sëto, skrôplómë jesz rôz – do szmakù. A to mùszi téż òpasowac, żebë sã grudczi nie pòrobiłë! Czej mómë ju tobakã ùszmakòwioną, mòżemë jã zapakòwac w tobaczérã czë różk – ë zażëwac!

P. Kąsk

Prizë tobaczi

Zażëwanié tobaczi je stôrim kaszëbsczim zwekã. Przez jaczis czas tobacznicë mielë dosc cãżczé czasë z przëczënë zôkazów, chtërné, na szczescé, òstałë ju zniosłé. Nimò to dërch je na Kaszëbach grëpa lëdzy, co do ti pòrë rôd zażëwô tobaczkã. Równak wszetkò na tim najim swiece mô swój priz. Tak téż je z tobaczką.
Na zjinace łońsczégò ë latoségò rokù ùmëslëlë më so zrobic taczi malińczi przezérk prizów rozmajitëch zortów tobaczi. Ùrëchtowalë më to na spòdlim wiadłów, jaczé më òtrzëmëlë ze Gduńska, Rëmi ë Brusów. Tak sã skłôdô, że òb nen czas (na zaczątkù stëcznika) prizë tobaczczi wëzdrzałë mni wiãcy tak: Gawith (czôrnô tobaka) kòsztowa òd 5,20 do 5,90 zł za paczét. Gletscherprise (mòdrô) mógł kùpic ju za priz òd 3,80 do 4,30 zł; za Loewenprise (brunô) trzeba bëło dac òd 4,20 do 4,80 zł. Miészi je priz Red Bùlla, bò za niegò muszi zapłacëc òd 2,80 do 3,30 zł. Króm tegò, z samegò Gduńska, mómë wiescë ò prizach jesz jinszich zortów tobaczczi. Ë tak Strawberry Snuff kòsztëje 4,60 zł Crystals zôs je ò dzesãc groszów tuńszô. Kù reszce Königsprise mòże dostac za 3,40 zł.
A wieta doch, że jakbë nie bëło tobaczi, żëcé nie miałobë niżódné smaczi.

Fòrmellów Słôwk