Stanisłôw Geppert
 |
| Kaszëbsczé Nótë Grãdzëcczégò |
Kaszëbsczé Nótë to jeden z nôbarżi znónëch
elementów kaszëbsczégò fòlklorë, stałi ë wôżny numer programù
kòżdégò fòlkloristicznégò karna. Dla wiele lëdzy dokôz nen
je wnet kaszëbsczim himnã. W Bedekerze kaszubskim Ji. Trojanowsczi
ë R. Òstrowsczi czëtómë, że Kaszëbsczé Abecadło (bò ë pòd
taczim mionã je òno znóné) strzégło przed zabôczenim rodny
mòwë, jaką niszczëł prësczi germanizator. Ùcziło dzecë kaszëbsczich
nazwów, ë w szkòle, ë w codniowim żëcym wcyg zastãpòwónëch
bez cezozwãczné niemiecczé słowa, a jesz jistniało, òdkądka
przëbôcziwają so nôstarszi lëdze.
Skądka pòchòdzy na piesniô, w òglowim pòzdrzatkù nôbarżi kaszëbskô
z kaszëbsczich lëdowich piesniów?
Lëteratura ò Kaszëbach pierszi rôz òdnotowùje „kaszëbsczé
hieroglifë” w 1911 r. Jizydor Gùlgòwsczi w mònografëjicznym
dokôzu „Von einem unbekannten Volke in Deutschland” (Ò nieznónym
ludze w Niemcach) òpisëje zôbawã spiéwóną na żëczbã wieselnëch
gòscy: przë leżnoscë [wieselégò – przepis. St. G.] miôłem
widzóné kaszëbsczé hieroglifë. Na dwiérzach sã malowało krédą
merczi ë òbjôsniwało je spiéwónym tekstã. Szôłtës Gòłunia
Jakùb Langòwsczi òpòwiedzôł mi, że jaczes 35 lat przódë (to
je w 70. latach 19 stalata) pòznôł nã zôbawã w òkòlim Wislanëch
Żuławów. Pierwoszny tekst béł niemiecczi, a jegò bracczi Wilhelm
przedolmacził gò na kaszëbsczi.
Blisczé datowóné „hieroglifów” je w dokôzu Ostatni kaszubski
„wangrzyn” Bernata Grãdzëcczégò (1973, maszënopis we zbiérach
Mùzeùm Pùcczi Zemi). Aùtor pòdôwô, że jegò òjc kòl 1870 r.
przemalowôł w Pòtułach òbrôzczi wërëté na scanie wiatraka
bez czeladnika, jaczi béł tam przecygniãti z Élbląga. Melodëjô
ë ôrt wëkònëwaniô aùtor òbtaksowôł jakno „dëcht taczé same
jak w kaszëbsczi wersëji”.
Dokôz Polska pieśń i muzyka ludowa. Tom 2 Kaszuby (PPML-K)
pòdôwô wiele wariantów Kaszëbsczich Nót, a téż nawleczenia
do jinszich òbéńdów. Nôstarszi òpisënk piesni, w jaczi spiéwôk
w czasu jak rzeczë nią òbjãté jedné pò drëdżich wëmieniwô,
malëje je zarô krédą na stole, przë tim wëbijô takt drëgą
rãką, pòchòdzący òd słowacczich drótowników, pòdôł Ò. Kòlberg
w 1846 r. W 19. stalatu grë szlachùjące za Kaszëbsczima Nótama
zapisóné òsta na zemiach Pòlesia (le jinfòrmatorka pòchòdzëła
z Jinflantów), Czechów, Mòrawów, Słowacëji.
PPML-K pòdôwô zapisóny w 1885 r. òpisënk wieselny wróżbë niemiecczich
rëbôków z Élsczégò Ùsëpù. Jeden z żeniałich wieselników sadô
przë stole, wkół niegò krãgã stôwają żeniałé białczi, a téż
nieżeniałé dzéwczãta, a za nima reszta wieselników. Chłop
malëje na stole krédą malënczi ë deklamëje:
– Ist das nicht ein kurz und lang?
na co wszëscë òdpòwiôdają:
– Ja, das ist ein kurz und lang.
ë dalé:
– Ist das nicht «ne Hobelbank ? [stół do héwlowaniô]
Wszëscë:
– Ja, kurz und lang, Hobelbank, o du schoene, schoene Hobelbank.
Dali chłop malëje dzób bòcóna (Storchschnabel), gnojné widłë
(Mistelgabel), kùrzé gniôzdô (Huehnsteig), arfã ë skrzëpce
(Harf und Geige), kòl nich dopisëje słowa ò swinarsczi trescë.
Na kùńcu spiéwôk malëje fallusa ë gôdô „hin und her, eine
Lichtsputzscheer” [tu ë tam, nożëce do swieców] ë w tim sztóce
zakriwô rãkama malënk. Białczi ë dzéwczãta mają starã, bë
òderwac òd stoła jegò rãce, bë òbôczëc malënk rëchli, niżlë
nen òstónie scarti. Jeżlë sã to ùdô, młodi pôrze na zycher
bãdze sã darzëło w dzecach.
Na jinternetowich starnach Winningen (môl na pd-zach òd Magdebùrga)
je òpùblikòwóny artikel Gerharda Löwensteina Winninger Hochzeit
(Wieselé w Winningen). Òpisónô tam zôbawa szlachùje baro za
tą znóną z Kaszub. Prowodnik zôbawë na òdwrotny starnie kùchniowi
blachë malëje krédą miesądz, drôbkã, ptôcha, dwie strzałczi
chtërné wskôzëwają procëmné czerenczi, nożëczczi do swieców
ë małé „cos”. Pózni nócy strofkã pòwiôstczi, a lëdze zebróny
na wieselim spiéwają ją do tëłu wedle tegò, jak prowadnik
pòkôzëje pòkôziwôczã pòsobné malënczi:
– Beim Mondenschein steigt man mit der Leiter zum Fenster
hinein: [przë widze miesądza wlôżô chtos pò drôbce do òkna]
– Wag’ es nicht, wag’ es nicht! [nie wôż sã, nie wôż sã]
– Das ist der Vogel, der die Wahrheit spricht! [to je ptôch,
co prôwdã gôdô]
– Das ist das Hin und das ist das Her [to je w ta, a to wew
ta]
– und das ist die Lichtputzscher’ [ë to są nożëce do swieców]
(ë głosno)
– Wenn das Ding doch größer wär’! [jeżlë bë chòc to cos wikszé
bëło]
Pò kòżdim zaspiéwanim strofczi dodôwónô (ë domalowëwónô) je
nôstãpnô linija: – Das ist das Krumm und das ist das Grad
und das ist ein Wagenrad [krzëwi, prosti, kòło òd wòza], dali:
– Weiße Haut, schöne Braut [biôłô skóra, piãknô brutka], Schwamm,
Kamm abò Bräutigam [kôłp, grzebiéń abò kawalér] etc. Rimòwanczi
wëmëslô sã jaż do sztótu, w jaczim ti, co spiéwają zaczną
sã milëc abò ju nie bãdze môlu do malowaniô.
Ze wszëtczich nych tekstów je widzec, że „hieroglifë” są zôbawòwégò
charakteru ë że colemało są związóné z wieselim. Je téż w
nich wiele elemeńtów bëlno ò charaktérze nie za baro òbëczajnym
(malowóny fallus; krótczi – dłudżi; tu ë tam; żebë „dyngs”
béł wikszy, mòżlëwòta z zagróżbą ùżëcô nożiców; wieże; „Jungfernritze”
etc.). Fallicznëch niedopòwiedzeniów je możno nawetka próbòwac
dozdrzëc sã w jednym ze znónëch na Kaszëbach wariantów Nót:
bùlwë, wrëczi, biôłô marchew. Leżnoscë spiéwaniô „hieroglifów”
na zycher bëłë na rãkã tegò ôrtu niedopòwiedzenióm. Drãgò
rzec, czë „hieroglifë” są samòjistną zôbawą lëdową, czë téż
zaòstałoscą jaczégòs obrzãdu. Terôczasno le jich niemiecczé
pòchòdzenié zdôwô sã bëc gwësné.
Dzysô Kaszëbsczé Nótë spiéwô sã z namaszczenim, pòmalë. Rëchli
równak dokôz nen spiéwało sã dwa razy chùtni – PPML-K mô zapisóné
tempò rzãdu MM=60. Dzysdniowô melodëjô niewiele je jinszô
òd ti Gùlgòwsczégò ë Grãdzëcczégò. Zapisóné wariantë mają
tekst szlachùjący za tim Gùlgòwsczégò (w kaszëbsczim dolmaczënkù).
W Słowôrzu Zëchtë je téż tekst Nót zapisóny na Kòcewim. Dzysdniowé
Kaszëbsczé Nótë – niezanôleżno òd pierwòsznégò pòchòdzeniô
– są fùlprôwnym elemeńtã kaszëbsczégò fòlkloru.
 Tekst
zapisóny bez Gùlgòwsczégò
Das ist kurz und lang ist das, dies des Kaisers Wohngelass.
[To je krótczi ë dłudżi, to je rezidencëjô cesôrza]
Das der Brumbass, das die Fiedel, dieser Mann der ist von
Adel. [To je bas, to skrzëpczé, to je szlachcëc]
Mann von Adel, Bass und Fiedel, das ist kurz und lang ist
das, dies des Kaisers Wohngelass.
Spaten und ein Stiel ist dies, diese Gabel ist zum Mist.
[To są szëpla ë tëcz, ne widłë są do gnoju]
Diese Gabel ist zum Mist, Spaten und ein Stiel das ist.
Wszëtcë: Mann von Adel, Bass und Fiedel...
Das ist krumm und das ist grad, das ein altes Wagenrad. [To
je krzëwé, a to prosté, to je stôré kòłò wòzné]
Wagenrad, krumm und grad.
Wszëtcë: Diese Gabel ist zum Mist...
Das sind haken, das sind ptaken, das sind preuss’sche pułtoraken.
[To są hôczi, to są ptôczi, to są prësczé półtrojôczi]
Hak’n ptak, poltorak.
Wszëtcë: Wagenrad, krumm und grad...
Das ist ‘ne Kluck, das ist hohl, dies ist ganz und das ist
pol, [To je klëka, to je fùl, to je całé, a to pół]
das ist male, das ist wielke, das sind Instrumenten wszelke.
Wszëtcë: Hak, ptak, poltorak...
Tekst zapisóny bez Grãdzëcczégò
Das geht hin und das geht her, das ist eine Lichtputzscher
[jidze wprzódk ë w
tił, nożëce do swieców]
Das ist kurz und das ist lang, das ist eine Schnitzerbank
[krótczi, dłudżi, ława do struganiô]
Das ist «ne Katz und das ein Kater, das ist der stolze Herbergsvater
[kòt ë kòtka, bùszny karczmôrz]
Das ist Kas’ und das ist Butter, das ist die pucklige Herbergsmutter
[sér ë masło, pùklatô białka karczmôrza]
Das ist ein Storch und das sein Schnabel, das ist eine Mistegabel
[bòcón ë jegò dzób, gnojné widłë]
Das ist Turm und das seine Spitze, das ist eine Jungfernritze
[wieże ë jich szpice, rësëna dzéwczãca]
Das geht hin und das geht her, Husch, wenn das Dingchen grosser
war [ech, jakbë nen dyngs béł wikszy]
 Dzysdniowi
tekst
To je krótczi, to je dłudżi, to kaszëbskô [cesarskô] stolëca
To są basë, to są skrzëpczi, to òznaczô Kaszëba [szlachcëca].
Òznaczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô
stolëca.
To je ridel, to je tëcz, to są chòjnë, widłë gnojné
To je krzëwé, to je prosté, to je òsné [tylné] kòło wòzné.
Tylné kòło wòzné, prosté, krzëwé, chojnë, widłë gnojné, ridel,
tëcz, òznaczô Kaszëba...
To są hôczi, to są ptôczi, to są prësczé półtrojôczi [półtorôczi]
To je klëka, to je wół, to je całé a to pół.
Klëka, wół, całé, pół, hôk, ptôk, półtrojôk, chòjnë, widłë
gnojné...
To je małé, to je wiôldżé, to są jinstruméńta wszelczé.
zaczątk |
