Òdroda nr 1 (35) 2005

Spòłeczno- pòliticzny:

Kùltura:

Snôżô lëteratura:

Pòlëca z knégama:

Pòpùlarno - nôùkòwi:

Kòmentôrz:

Gdze je czëc Kaszëbsczé Nótë

Stanisłôw Geppert

Kaszëbsczé Nótë Grãdzëcczégò

Kaszëbsczé Nótë to jeden z nôbarżi znónëch elementów kaszëbsczégò fòlklorë, stałi ë wôżny numer programù kòżdégò fòlkloristicznégò karna. Dla wiele lëdzy dokôz nen je wnet kaszëbsczim himnã. W Bedekerze kaszubskim Ji. Trojanowsczi ë R. Òstrowsczi czëtómë, że Kaszëbsczé Abecadło (bò ë pòd taczim mionã je òno znóné) strzégło przed zabôczenim rodny mòwë, jaką niszczëł prësczi germanizator. Ùcziło dzecë kaszëbsczich nazwów, ë w szkòle, ë w codniowim żëcym wcyg zastãpòwónëch bez cezozwãczné niemiecczé słowa, a jesz jistniało, òdkądka przëbôcziwają so nôstarszi lëdze.
Skądka pòchòdzy na piesniô, w òglowim pòzdrzatkù nôbarżi kaszëbskô z kaszëbsczich lëdowich piesniów?

Lëteratura ò Kaszëbach pierszi rôz òdnotowùje „kaszëbsczé hieroglifë” w 1911 r. Jizydor Gùlgòwsczi w mònografëjicznym dokôzu „Von einem unbekannten Volke in Deutschland” (Ò nieznónym ludze w Niemcach) òpisëje zôbawã spiéwóną na żëczbã wieselnëch gòscy: przë leżnoscë [wieselégò – przepis. St. G.] miôłem widzóné kaszëbsczé hieroglifë. Na dwiérzach sã malowało krédą merczi ë òbjôsniwało je spiéwónym tekstã. Szôłtës Gòłunia Jakùb Langòwsczi òpòwiedzôł mi, że jaczes 35 lat przódë (to je w 70. latach 19 stalata) pòznôł nã zôbawã w òkòlim Wislanëch Żuławów. Pierwoszny tekst béł niemiecczi, a jegò bracczi Wilhelm przedolmacził gò na kaszëbsczi.
Blisczé datowóné „hieroglifów” je w dokôzu Ostatni kaszubski „wangrzyn” Bernata Grãdzëcczégò (1973, maszënopis we zbiérach Mùzeùm Pùcczi Zemi). Aùtor pòdôwô, że jegò òjc kòl 1870 r. przemalowôł w Pòtułach òbrôzczi wërëté na scanie wiatraka bez czeladnika, jaczi béł tam przecygniãti z Élbląga. Melodëjô ë ôrt wëkònëwaniô aùtor òbtaksowôł jakno „dëcht taczé same jak w kaszëbsczi wersëji”.
Dokôz Polska pieśń i muzyka ludowa. Tom 2 Kaszuby (PPML-K) pòdôwô wiele wariantów Kaszëbsczich Nót, a téż nawleczenia do jinszich òbéńdów. Nôstarszi òpisënk piesni, w jaczi spiéwôk w czasu jak rzeczë nią òbjãté jedné pò drëdżich wëmieniwô, malëje je zarô krédą na stole, przë tim wëbijô takt drëgą rãką, pòchòdzący òd słowacczich drótowników, pòdôł Ò. Kòlberg w 1846 r. W 19. stalatu grë szlachùjące za Kaszëbsczima Nótama zapisóné òsta na zemiach Pòlesia (le jinfòrmatorka pòchòdzëła z Jinflantów), Czechów, Mòrawów, Słowacëji.

PPML-K pòdôwô zapisóny w 1885 r. òpisënk wieselny wróżbë niemiecczich rëbôków z Élsczégò Ùsëpù. Jeden z żeniałich wieselników sadô przë stole, wkół niegò krãgã stôwają żeniałé białczi, a téż nieżeniałé dzéwczãta, a za nima reszta wieselników. Chłop malëje na stole krédą malënczi ë deklamëje:
– Ist das nicht ein kurz und lang?
na co wszëscë òdpòwiôdają:
– Ja, das ist ein kurz und lang.
ë dalé:
– Ist das nicht «ne Hobelbank ? [stół do héwlowaniô]
Wszëscë:
– Ja, kurz und lang, Hobelbank, o du schoene, schoene Hobelbank.
Dali chłop malëje dzób bòcóna (Storchschnabel), gnojné widłë (Mistelgabel), kùrzé gniôzdô (Huehnsteig), arfã ë skrzëpce (Harf und Geige), kòl nich dopisëje słowa ò swinarsczi trescë. Na kùńcu spiéwôk malëje fallusa ë gôdô „hin und her, eine Lichtsputzscheer” [tu ë tam, nożëce do swieców] ë w tim sztóce zakriwô rãkama malënk. Białczi ë dzéwczãta mają starã, bë òderwac òd stoła jegò rãce, bë òbôczëc malënk rëchli, niżlë nen òstónie scarti. Jeżlë sã to ùdô, młodi pôrze na zycher bãdze sã darzëło w dzecach.
Na jinternetowich starnach Winningen (môl na pd-zach òd Magdebùrga) je òpùblikòwóny artikel Gerharda Löwensteina Winninger Hochzeit (Wieselé w Winningen). Òpisónô tam zôbawa szlachùje baro za tą znóną z Kaszub. Prowodnik zôbawë na òdwrotny starnie kùchniowi blachë malëje krédą miesądz, drôbkã, ptôcha, dwie strzałczi chtërné wskôzëwają procëmné czerenczi, nożëczczi do swieców ë małé „cos”. Pózni nócy strofkã pòwiôstczi, a lëdze zebróny na wieselim spiéwają ją do tëłu wedle tegò, jak prowadnik pòkôzëje pòkôziwôczã pòsobné malënczi:
– Beim Mondenschein steigt man mit der Leiter zum Fenster hinein: [przë widze miesądza wlôżô chtos pò drôbce do òkna]
– Wag’ es nicht, wag’ es nicht! [nie wôż sã, nie wôż sã]
– Das ist der Vogel, der die Wahrheit spricht! [to je ptôch, co prôwdã gôdô]
– Das ist das Hin und das ist das Her [to je w ta, a to wew ta]
– und das ist die Lichtputzscher’ [ë to są nożëce do swieców]
(ë głosno)
– Wenn das Ding doch größer wär’! [jeżlë bë chòc to cos wikszé bëło]
Pò kòżdim zaspiéwanim strofczi dodôwónô (ë domalowëwónô) je nôstãpnô linija: – Das ist das Krumm und das ist das Grad und das ist ein Wagenrad [krzëwi, prosti, kòło òd wòza], dali: – Weiße Haut, schöne Braut [biôłô skóra, piãknô brutka], Schwamm, Kamm abò Bräutigam [kôłp, grzebiéń abò kawalér] etc. Rimòwanczi wëmëslô sã jaż do sztótu, w jaczim ti, co spiéwają zaczną sã milëc abò ju nie bãdze môlu do malowaniô.
Ze wszëtczich nych tekstów je widzec, że „hieroglifë” są zôbawòwégò charakteru ë że colemało są związóné z wieselim. Je téż w nich wiele elemeńtów bëlno ò charaktérze nie za baro òbëczajnym (malowóny fallus; krótczi – dłudżi; tu ë tam; żebë „dyngs” béł wikszy, mòżlëwòta z zagróżbą ùżëcô nożiców; wieże; „Jungfernritze” etc.). Fallicznëch niedopòwiedzeniów je możno nawetka próbòwac dozdrzëc sã w jednym ze znónëch na Kaszëbach wariantów Nót: bùlwë, wrëczi, biôłô marchew. Leżnoscë spiéwaniô „hieroglifów” na zycher bëłë na rãkã tegò ôrtu niedopòwiedzenióm. Drãgò rzec, czë „hieroglifë” są samòjistną zôbawą lëdową, czë téż zaòstałoscą jaczégòs obrzãdu. Terôczasno le jich niemiecczé pòchòdzenié zdôwô sã bëc gwësné.
Dzysô Kaszëbsczé Nótë spiéwô sã z namaszczenim, pòmalë. Rëchli równak dokôz nen spiéwało sã dwa razy chùtni – PPML-K mô zapisóné tempò rzãdu MM=60. Dzysdniowô melodëjô niewiele je jinszô òd ti Gùlgòwsczégò ë Grãdzëcczégò. Zapisóné wariantë mają tekst szlachùjący za tim Gùlgòwsczégò (w kaszëbsczim dolmaczënkù). W Słowôrzu Zëchtë je téż tekst Nót zapisóny na Kòcewim. Dzysdniowé Kaszëbsczé Nótë – niezanôleżno òd pierwòsznégò pòchòdzeniô – są fùlprôwnym elemeńtã kaszëbsczégò fòlkloru.

Nute GulgowszegoTekst zapisóny bez Gùlgòwsczégò

Das ist kurz und lang ist das, dies des Kaisers Wohngelass. [To je krótczi ë dłudżi, to je rezidencëjô cesôrza]

Das der Brumbass, das die Fiedel, dieser Mann der ist von Adel. [To je bas, to skrzëpczé, to je szlachcëc]

Mann von Adel, Bass und Fiedel, das ist kurz und lang ist das, dies des Kaisers Wohngelass.

Spaten und ein Stiel ist dies, diese Gabel ist zum Mist. [To są szëpla ë tëcz, ne widłë są do gnoju]
Diese Gabel ist zum Mist, Spaten und ein Stiel das ist.

Wszëtcë: Mann von Adel, Bass und Fiedel...

Das ist krumm und das ist grad, das ein altes Wagenrad. [To je krzëwé, a to prosté, to je stôré kòłò wòzné]
Wagenrad, krumm und grad.

Wszëtcë: Diese Gabel ist zum Mist...

Das sind haken, das sind ptaken, das sind preuss’sche pułtoraken. [To są hôczi, to są ptôczi, to są prësczé półtrojôczi]
Hak’n ptak, poltorak.

Wszëtcë: Wagenrad, krumm und grad...

Das ist ‘ne Kluck, das ist hohl, dies ist ganz und das ist pol, [To je klëka, to je fùl, to je całé, a to pół]
das ist male, das ist wielke, das sind Instrumenten wszelke.
Wszëtcë: Hak, ptak, poltorak...


Tekst zapisóny bez Grãdzëcczégò

Das geht hin und das geht her, das ist eine Lichtputzscher [jidze wprzódk ë w
tił, nożëce do swieców]
Das ist kurz und das ist lang, das ist eine Schnitzerbank [krótczi, dłudżi, ława do struganiô]
Das ist «ne Katz und das ein Kater, das ist der stolze Herbergsvater [kòt ë kòtka, bùszny karczmôrz]
Das ist Kas’ und das ist Butter, das ist die pucklige Herbergsmutter [sér ë masło, pùklatô białka karczmôrza]
Das ist ein Storch und das sein Schnabel, das ist eine Mistegabel [bòcón ë jegò dzób, gnojné widłë]
Das ist Turm und das seine Spitze, das ist eine Jungfernritze [wieże ë jich szpice, rësëna dzéwczãca]
Das geht hin und das geht her, Husch, wenn das Dingchen grosser war [ech, jakbë nen dyngs béł wikszy]


Dzysdniowi tekstDzysdniowi tekst

To je krótczi, to je dłudżi, to kaszëbskô [cesarskô] stolëca
To są basë, to są skrzëpczi, to òznaczô Kaszëba [szlachcëca].

Òznaczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô stolëca.

To je ridel, to je tëcz, to są chòjnë, widłë gnojné
To je krzëwé, to je prosté, to je òsné [tylné] kòło wòzné.

Tylné kòło wòzné, prosté, krzëwé, chojnë, widłë gnojné, ridel, tëcz, òznaczô Kaszëba...

To są hôczi, to są ptôczi, to są prësczé półtrojôczi [półtorôczi]
To je klëka, to je wół, to je całé a to pół.
Klëka, wół, całé, pół, hôk, ptôk, półtrojôk, chòjnë, widłë gnojné...

To je małé, to je wiôldżé, to są jinstruméńta wszelczé.

zaczątk 


Przësłowia numra

1. Na Gromniczną gãs wòdë, na Strëmianną òwca trôwã;
2. Zôpùstny tuńc zdrowia kùńc;
3. Dwaj wiérny przëjôcele to dwie dësze w jednym cele;
4.Żëc je letkò, ale bëlno żëc je ju cãżkò;

przësłowia pòchòdzą [z:] J. Pòmierskô Przësłowie samò sã rodzy w głowie