Czej jô so tak, pò wiérzchù przezdrzôł no pismiã Òdroda, tej jem so pòmëslôł, że to je prawie to, ò co nama sã rozchòdzëło, tzn. gazéta wnetk całô pisónô pò kaszëbskù. Prôwdac, nie je to pierwszô takô, kaszëbskô gazéta. Przed II wòjną wëchôda Zrzesz Kaszëbskô, a niedôwno Tatczëzna, a pòtemù Norda. Le w slédnëch numrach Nordë kaszëbizna òsta le do òbònë...

Òmôwianié jô zacznã òd taczi ùwôdżi:

W pismienim Òdroda ni ma jedny, pòdstawòwi informacëji, tegò co pòwinno bëc w stopce redakcyjny - miona i nôzwëska redaktora i mionów jinszëch autorów. Autorzë pòd tekstama téż nie są wërazno pòdpisóny, co wëzdrzi tak, jakbë sã sromelë swòjëch słów. Nôzwëska redaktora trzeba szëkac gdzes w teksce, abò pòstrzédno, pòprzez Zymk. To swiôdczi ò Waju lëchò, tzn., że nie jesta pewny tegò, co robita, abò, że môta cos do ùkrëcô. Pòwinien bëc adres redakcëji, mòże priwatny, ale wiedno jawny. Żelë nie chceta pòdac priwatnëch adresów, tej mòże Wa bë sã timczasã „przëtulëła” do Mùzeum PiMK-P? Tzn. żebë na adres Mùzeum czëtińcowie mòglë selac lëstë do Òdrodë.

Ze Wstãpù do ksążeczczi Zymk jem pòznôł nôzwëska i miona tegò karna, co wëdôwô téż Òdrodã. Stąd jô wiém, że redaktorã je Pauel / Paweł Szczëpta. Do niegò zwrôcóm sã przede wszëtczim. Pawle, Tobie ùdało sã dosc tëlé pòznac kaszëbiznã i pisënk kaszëbsczi, co prôwdã nié do kùńca, bò móm wiele zastrzegów, jaczé niżi wëpisëjã. Radzã Cë i Twòjim Drëchóm pòczëtac mòje Wskôzë kaszëbsczégò pisënkù (latos wierã wińdze drëdżé wëdanié Wskôzów). Kò trzeba sã starac ò to, żebë kaszëbizna lëterackô bëła, barżi nigle donąd, jednégò ôrtu. We Wskôzach jô móm przëtoczoné dosc wiele argumentów na pòpiarcé mòjëch ùdbów.

Mòje zastrzedżi do kaszëbiznë ùżiwóny w Òdrodze i do pisënkù jô dołącziwóm do te lëstu. Czëtińców Òdrodë to wierã tak baro nie czekawi, tej nie darwôta tegò drëkòwac. Le pôrã zdaniów z tegò mòjégò komentarza przëtoczã. Chòdzy ò tekst Straszné zwierzã, napisóny pò bëlackù.

Mòje zdanié na temat bëlaczeniô w kaszëbsczi pismieniznie je taczé: W tekstach lëteracczich, gdze bëlaczenié je czim wôżnym, charakteristicznym, integralnym elementã dokôzu, tam je trzeba stosowac. Ale w pùblicystice (czë taczi hùmòresce) lepi pisac standardową kaszëbizną. Bò dlô czëtińców ne tekstë bëlaczącé je to le ùtrudnienié, a i tak kaszëbizna jima sprôwiô wierã dosc trudnoscy z czëtanim. Dlô niejednëch z nich ne tekstë bëlacczé, to le je jesz jeden argùment, że kaszëbizna nigde nie dozdrzeleje do staniô sã jãzëkã lëteracczim.

Terô zaczinóm òmôwianié tekstu Òdrodë òd pierwszi stronë.

Pòd nôdpisã Òdroda mómë zéwiszcze: Pismiono wòlnich Kaszëbów ë Pòmòrzanów. To słowò wòlnich (wòlnëch) brzmi brzmi dosc zadzérno. Nie je to dobri spòsób na przëcygniãcé czëtińców, bò swiôdczi ò wòjarskòscë autorów. A czëtińcowie nie lubią miec do ùczinkù z wòjôrzama le z autorama rozwôżnyma, statecznyma. Mëszlã, że diplomaticzni bë bëło napisac: Pismiã dlô Kaszëbów. Słowò i Pòmòrzanów nie je pòtrzebné, bò Pòmòrzanowie to są Kaszëbi. Pòmòrzanowie – niékaszëbi i tak nie mdą tegò czëtelë.

Przechòdzã do nazwów miast, wëmieniwónëch pòd zéwiszczã Pismiono wòlnëch Kaszëbów ë Pòmòrzanów. Czë mùszi jich bëc jaż tëlé? A gdze je Kòscérzëna, Lãbòrg, Chòjnice? A co strzód nich robi Strëszô Bùda? Kò żelë ju mùszi òstac, tej bédëjã dołożëc jesz Kątorowe Jaje (je taczi môl kòle Czelna), Swini Rów i jesz pôrã jinszëch metropòlii tegò ôrtu.

Òdroda (mówiã le ò numrze 3) sã skłôdô z rozmajitëch tekstów: informacyjnëch, lëteracczich i publicysticznëch, a do te mómë krzëżówkã.

Żelë jidze ò tekstë informacyjné, to Kùrierã krajewégò jô bë zamienił na Nowinë z Kaszëb, abò Nowinë z òkòlégò, Klëka itp. Widzy mie sã wëmòwa tekstu ze str. 4, Dobré bò naje - „Nowina z Bëtowa”. Le zôs zastrzega: żelë wëmieniwómë nazwë, tej trzeba je pòdawac w jich originalnym brzmienim (a nié: „Wasta Wołodijowsczi” itp.).

Na temat dzéla lëteracczégò Òdrodë nie mdã tu sã rozpisywôł, chòc òn je nôbògatszi. Pòwiém le, że zamiast nôdpisu Môłi Ksyżëc jô bë dôł Môłi Ksãżã. A całi ten tekst, òd stronë kaszëbiznë, trzeba bë bëło nôprzód dac do przezdrzeniô, kòmùs, chto sã lepi òd Waju znaje na kaszëbiznie (np. G. Prëczkòwsczémù abò mie) bò roji sã òd błãdów jãzëkòwëch i pisënkòwëch. Ta ùwôga zresztą tikô sã całi Òdrodë, ò czim jem ju wëżi nadczidł.

Przë ti leżnoscë jesz bôczënk w sprawie krzëżówczi. Lepszô bë bëła nazwa krziżówka - bò mómë krziż, a nié krzëż. Móm nôdzejã, że Wa wiéta ò tim, że krziżówka dôwô sã rozwiãzac pò tim warënkã, że redakcjô dokładno sã trzimô pisënkù i gramaticzi. A chòc jô nie próbòwôł ny krziżówczi rozwiązëwac, mògã sã spòdzewac, że to bądze trudné. Bò czej widzã błãdë w nëch drëdżich tekstach, tej mògã so pòmëslec, że są òne téż w krziżówce.

A terô ùwôdżi do tekstu P. Kąska Czedë rzekã nôród. Jak mie sã òbiło ò ùszë, nen artikel sã za baro nie widzôł niejednym przédnikóm ZK-P, bò wëpòwôdô głosno to, ò czim niejedny sã bòją nawetka pòmëslec.

Jô ùwôżom, że ni ma co sã krëc z tim, że kaszëbsczi nôród jistniôł i jistnieje. Prôwdac kòżdi nôród je jinszi. Kaszëbsczi téż je apartny. Kò ni ma dwùch nôrodów taczich samëch. Kaszëbi nôleżą do môłëch nôrodów, jaczich przódë w Europie bëło wicy, a dzys dnia ju wiele nie òstało. Tej nie je problemã to, czë kaszëbsczi nôród jistnieje. Kò czejbë nie jistniôł, tej nas bë nie bëło. Ale problemã je nasze ùprocëmnienié do Pòlsczi i pòlskòscë. A tak pò prôwdze rzec, téż ni ma problemù. Bò Kaszëbi baro dobrze gòdzą w swòjim sëmienim dwa patriotizmë - kaszëbsczi i pòlsczi. Jesmë tak samò dobrima Kaszëbama jak i Pòlôchama. Kaszëbsczi patriotizm, tzn. ùmiłowanié swòji môłi Tatczëznë (Kaszëbsczi) je barżi trzimóny na ùżëtk wewnãtrzny a nen pòlsczi ùmiłowanié wiôldżi Tatczëznë (Pòlsczi) - na ùżëtk zewnãtrzny. Tzn. czej më wëjedzemë za grańcã, np. do Francji, tej jesmë Pòlôchama (kò ò Kaszëbach tam wierã mało chto mô czëté), a czej wëjedzemë do Warszawë, jesmë Kaszëbama... Jinaczi rzec, Kaszëbi są Pòlôchama z ale. To ale, to są nasze kòrzenie, naja kaszëbskô apartnosc, mòwa, pismienizna, historiô itd.

Në, ale czej sã rzecze A, trzeba rzec téż B. Żelë je nôród, tej zarô sã mówi: państwò. A z tim jô mëszlã, że téż nijak ni ma sprawë. Bò ò kaszëbsczim państwie wierã niżóden Kaszëba dzys dnia nawetka bë nie chcôł czëc. Na twòrzenié kaszëbsczégò państwa je ju ò jaczich 500 lat za pòzdze. Czejbë chtos chcôł Kaszëbów namawiac do walczi ò kaszëbsczé państwò, tejbë gò Kaszëbi wësmielë. Bò cëż to bë bëło za państwò?! Nawetka czejbë sã ùdało je wëwalczëc i òbgrodzëc to pół wòjewództwa płotã... Kaszëbi bë pewno z niegò ùceklë. Bò bë ni mielë w nim z czegò żëc i lëchò bë sã czëlë w taczim rezerwace. A pò drëdżé, z Pòlôchama Kaszëbi są zrzeszony tësącama nitków. Wnetk kòżdi mô kògòs krewnégò spòza Kaszëbów. W kaszëbsczich miastach mieszkô téż wicy Antków nigle Kaszëbów itd.

Zresztą swiat jidze w drëgą stronã, w stronã integracëji, jednoczeniô sã w corôz to wikszé państwa. Ò to, żebë Kaszëbi zapragnãlë sã òderwac òd Pòlsczi i założëc swòje państewkò niech nikògò głowa nie bòli. W Pòlsce nama je dobrze i mëszlã, że kòżdi Kaszëba ùwôżô Pòlską za nôwikszé dobro, ò jaczé mùszimë dbac.

A jô le móm ò tã Pòlską lãk. Bò nadchôdô czas globalizacëji i Pòlsce (pòlskòscë) grozy rozpłëniãcé sã, roztopienié w nym wielokùlturowim kòcle.

Nasze kaszëbsczé doswôdczenié historiczné ùczi nas, że mùszimë sã trzëmac Pòlsczi i katolëcczi wiarë (pòlskòsc je zrzeszonô z katolëcką wiarą), bò jinaczi zdżiniemë. A niech nicht nawetka pò cëchù nie mësli, że na weńdzeniu do Europë Kaszëbi cos wëgrają. Nôwëżi Kaszëbi jesz rëchli w nym europejsczim kòcle sã roztopią. A jô widzã, że na tã biédną Pòlską sã zakłôdô sydła. Bò katolëckô Pòlskô je kòmùs solą w òkù... Dlôte próbùje sã jã pòdzelëc na mniészé regionë i szukô sã klinów, jaczé bë jã mògłë rozerwac. Ale kò jesz je Bóg na niebie. A jô ò pòlsczi patriotizm Kaszëbów i jich rozsądk politiczny jem spòkójny.

A terô komentôrz do tekstu pn. Czë Zrzeszenié je naszą reprezentacëją? Autor, pòdpisóny Unzel gani ZK-P, za to, że jegò dzejôrze zajimają sã robienim karierë w pòlitice czë w ùczbie a nie wspòmôgają Kaszëbów w jich codniowëch problemach. Drëchù Unzel, Zrzeszenié Kaszëbskò-Pòmòrsczé pò prôwdze, nie je kaszëbską partią ani parlamentã, le je stowôrą, zrzeszenim lëdzy, co chcą zrobic cos pòżëtecznégò dlô Kaszëbów i Pòmòrzô. Do ZK-P mòże wstãpic kòżdi, chto mô chãc i chce òpłacac skłôdkã. Të téż... ZK-P nie je stowôrą idealną, le w realnëch warënkach pòliticznëch nick lepszégò më ni mómë.

Jô bë téż mógł niejedno lëché rzec ò ZK-P, np. że to nie je Zrzeszenié Kaszëbów, ale Kaszëbów i Antków. Ale kò niejedny z nëch Antków zrobilë dlô Kaszëbów wicy dobrégò nigle më sami. Prôwdą je téż, że wiele dzysészëch zrzeszeniowëch aktiwistów to są dôwny nôleżnicë PZPR abò ZSL... Ale z drëdżi stronë, czejbë nié ZK-P, gdze më bë dzysô bëlë? Jednak trzeba przëznac, że w trudnëch czasach komùnë ZK-P służëło jak le mògło kaszëbczi sprawie. A téż dzysô je to jedurnô stowôra kaszëbskô, z jaką sã chtos liczi w Sejmie i w Senace RP. Mòżemë ganic ZK-P, że zajimô sã sprawama kùlturë, lëteraturë, folkloru itp., zamiast zlezc na zemiã i dac Kaszëbóm chleba pòwszednégò. Ale czë òd tegò je ZK-P? Ò sprawë materialné kòżdi pòwinien dbac sóm. Dzejôrze zrzeszeniowi to są téż le zwëczajny lëdze, nijak nié bògatszi ani barżi zaradny òd jinszëch.

A żelë chcemë cos zrobic dlô Kaszëbów, pòprawic jich status materialny, tej trzeba sã starac, żebë dlô wszëtczich Pòlôchów (téż Kaszëbów) bëłë równé, sprawiedlëwé prawa i jak nôniższé pòdatczi. Ò ùldżi i przëwileje dlô Kaszëbów ni ma co sã bic. Bò taczé cos bë leno wzbùdzëłó zôzdrosc i dało pògòrchã. W Pòlsce dzys dnia ni ma ùrzãdowi diskriminacëji Kaszëbów. Jidze le ò to, żebë Kaszëbi chcelë chcec. A żelë są jaczés ekstra, òsoblëwé problemë (np. rëbôków, czë gbùrów gòspòdarzącëch na kaszëbsczich piôskach), tej w Sejmie mómë swòjëch pòsłów (dzélã są nima Kaszëbi, nôleżnicë ZK-P), a są téż jiné ùrzãdë państwòwé, samòrządë lokalné itd., jak w całi Pòlsce.

Żëczã pismieniu Òdroda, żebë jistniało i sã rozwijało w stronã pòwôżnégò cządnika. Bò taczé, czësto kaszëbsczé pismiã je nóm baro pòtrzebné. Trzeba leno pòprawic pisënk i słowiznã (na ten temat piszã do Redakcëji òsóbno).

Òdpòwiédz na nen tekst wëdrëkùjemë we czërwińcowim numrze Òdrodë. Terô chcã le krótkò wëtołmaczëc czemù pòd zéwiszczã we winiece są taczé a nié jinszé miona gardów ë wsów. Są to zwëczajno wikszé môle abò kréjzowé gardë dze jesmë kòlpòrtowóny. Zato Strëszô Bùda je dodónô przez tczą dlô Jana Trepczika - najégò méstra, chteren hénë je ùrodzony.
ps

zaczątk