Òdroda 2005 nr 5(39)

Obklodka nr 5(39)

Tekstë ònlajn:

Ewolucëjô gwiôzdów

Jizajasz Wrosz

Tim razã, tczëwôrtny Czëtińcu, bãdzemë sã zajimalë żëcym gwiôzdów. Zdôwô sã, że ne kòsmiczné òbiektë pòwstôwają we wiôldżich blónach pichù ë kòsmicznégò gazu, w wëszłoscë grawitacyjnégò przëcyganiô. Czej blóna mô masã wiele tësãców masów Słuńca, zaczënô sã zapôdac w se. Dzeli sã przë tim na miészé dzéle, z chtërnëch pózni pòwstôwają protogwiôzdë. Protogwiôzdë, pòd cëskã mòcë grawitacëji, robią sã corôz to miészé ë ùwòlniwają baro wiele energie. Do tegò czasu energia ta bëła zmagazynowónô pòd pòstacëją pòtencjalny energie grawitacëji, chtërnô zużëtô je na ògrzanié wòdzëkù ë hélù (z nëch pierwińców zbudowóné są protogwiôzdë) ë téż na elektromagneticzné parminienie. Czas kòntrakcëji je baro różny ë mòcno zanôlégô òd masë gwiôzdë. Czim cãższô je gwiôzda, tim chùdzy robi sã corôz to miészô. Etap kontrakcëji kùńczi sã, czej temperatura bënë gwiôzdë dińdze do wôrtosce kòle 10 mln K. Zaczënają sã w tim czasù termòjądrowé reakcëje, co przesztôłcywają wòdzyk w hél. W taczi gwiôzdze zderziwają sã tedë ze sobą dwie tendencëje. Pierszô z nëch – grawitacëjô – starô sã zgniesc gwiôzdã; drëgô - termòjądrowô reakcëjô – chce sã temù procëmnic. Wiôldżi dzél energie òstôwô wëpromieniowóny bùten pòd pòstacëją elektromagneticznëch wałów ë różnégò zortù dzélików.

Jinoscë midzë gwiôzdama wëchôdają przede wszëtczim z nierównosców jich masów. Nôcãższé mają wierã wicy jak 100 masów Słuńca. Nôlżészé z nëch mają zôs za małą masã, bë zacząc w swòjim westrzódkù termòjądrowé reakcëje. Stôwają sã òne tedë tak zwónyma „biôłima karłama”, jaczé pòmalinkù stëdną sélając przë tim mało widu.

Na baro cekawi ôrt kùńczi sã żëcé gwiôzdów, co mają masã kòle 15 masów Słuńca. Wôrt wdôrzëc, że czim cãżiszô je gwiôzda, tim chùtczi dzeje sã w ni wikszi dzél procesów. Czej temperatura hélowégò jądra w taczi gwiôzdze dińdze do wôrtoscë kòle 100 mln K., w jądrze zaczënają sã przemianë hélu w wãdżel ë krziseń. To prowadzy do dalszégò wzrôstaniô temperaturë a tej mòżlëwé je spôlanié wãgla ë krzisnia w krzém. Czej krzém, co je w jądrze, zapôli sã, pòwstôwô z niegò żelazo. Równak termòjądrowé reakcëje z bëcém żelaza nie dôwają energie, le jã pòłikają. Czej wiãc stwòrzi sã jądro z żelôza, tej gwiôzda stôwô sã niestabilnô. Jądro zaczinô sã zapôdac wëdzeliwając przë tim wiele energie. Gwiôzda stôwô sã baro gãstô. Z tegò wënikô, że jądra wszëtczich pierwińców rozwôlają sã ë przesztôłcają sã w wòlné neutronë. Ùwòlnionô energiô sprôwiô, że pòwstôwô ùderzeniowô wała, chtërnô rozriwô gwiôzdã ë przedostôwô sã bùten. Òpisóną wëżi òsoblëwòsc nazéwómë wëbùchã supernowi. Z rozerwóny gwiôzdë twòrzi sã gazowô dôcznica zwónô zaòstałoscą pò supernowi. Mô òna wiôlgòsc òd czile do cziledzesąt widowëch lat. Z jądra gwiôzdë pòwstôwô neutronowô gwiôzda. Je to baro gãsti òbiekt. Mô òn masã kòle jedny masë Słuńca, ale jegò parmiéń mô leno 10 km. Neutronowô gwiôzda twòrzi mòcné magneticzné pòle. Òkróm tegò baro chùtkò krący sã wkół se ë sle przë tim lopczi radiowégò promieniowaniô, chtërné na Zemi òdbiérómë jakno jimpùlsë nôstãpiwające chùtkò jeden pò drëdżim. Bez to, że neutronowé gwiôzdë sélają ne „jimpùlsë”, zwóné są téż pùlsarama.

dolmaczënk: Fòrmellów Słôwk

zôczątk