Danijô

W Kònstitucëji Dansczi nie ma nic rzekłé ò prawach nôrodnëch miészëznów. Nic téż ni ma w w niżódnym dunsczim dwastronnym ùgôdënkù, a równak nen krôj je jednym z nëch, jaczi bëlno ùjawerniają prawa trzech czësto jinszich nôrodnëch miészëznów, jaczé mieszkają w Dunsczi. Razã nëch je wicy jak 100 tësąców mieszkeńców.

Nôwikszą nôrodną miészëzną są Jinujitowie, mieszkeńcowie Grenlandije, nôwikszégò òstrowa na swiece, jaczi w cawnoce słëchô Dunsczi. Je to lud, jaczi 4 tësące lat temù przecygnął z Nordowi Americzi na wëbrzeżé ny zëmny wispë. Są barżi znóny pòd miona Esczimòsowie.
W 1978. Grenlandijô dosta, w òbremienim Dunsczi dosc szerok autonomiją, jakô wespółgraje z ji geògrafòwim pòłożenim, strukturą zamieszkaniô, jãzëkã ë tradicëją. W 1953. Grenlandijô òprzesta bëc dunską kòloniją a sã sta zwëczajnym dzéla Królestwa ë mô zagwësnioné 2 place w dunsczim parlamence. Òrãgą ë prziczëną autonomije bëło referendum w 1982. w jaczim mieszkeńcowie bëlë procëm Europejsczi Ùnije.
Samòrządzëna Grenlandije òbjimô wiele sprôw zerzeszonëch z codniowim żëcym ë ùstawã władzë ë gòspòdarczi. Jinszé sprawë, zrzeszoné z òbiwatelstwã, sądowizną, dëtkòwim ùstawã ë pòlitiką, òbarną, bùtnowima sprawama słëchają centrowi władze w Kòpenhadze.
Wprowadzenié ùstawów zerzeszonëch z pòdatkama òsta cawnotowò w mòcë samòrządowëch włôdz. Nôwëższô jinstitucëjô jakô rozsądzywô wszëtczé sprawë òstrowa je Grenlandzczi Parlament, jaczi mô 31 pòsłów ë 3 stałé kòmisëje (dëtkòwô, dëtkòwi kòntrolë ë bùtnowëch sprôw a ùbëtkù). Na Grenlandiji òstôł pòwòłóny òsoblëwi rzécznik òbiwatelsczich prôw.
Dunsczé centrowé władze są reprezentowóné przez Wësoczégò Kòmisérã, jaczi téż czerëje sprawama, jaczich nie òbjimô autonomijô.
Drëgą, jeżlë jidze ò wialgòsc, miészëzną w Dunsczi są mieszkeńcowie Òwczëch Wispów – Fererowie. Je jich kòle 45 tësąców. Statutã w 1948. rokù Òwczé Wispë dostałë baro szeroką autonomiją: lokalné władze (samòrządzëna) rozsądzywają w nôwôżniészich ùstawòdôwczich sprawach a téż egzekùtiwnëch, prócz tegò co je zerzeszoné z òbarną ë bùtnowima sprawama. Centrowé władze Dunsczi, dosebno jak na Grenlandiji, przedstôwiô Wësoczi Kòmiséra. Parlament mô kòle 30 pòsłów, a rząd – òd 3 do 7 minystrów. W dunsczim parlamence je 2 pòsłów wëlowónëch z Wispów.
Bezmała 2 dzéle pòdatkòwëch wchôdów są z Òwczich Wispów, jeden dzél zato zagwësniają centrowé władze, na finansowanié „òglowòkrajewëch sprôw”. Szkòłowizna, òcharna zdrowié ë socjalné słëżbë ùdëtkòwióné są ze spólnëch zdrzódłów rzãdu Dunsczi ë Wispów.
Główny jãzëk na Wispach je farersczi a w nym prawie je nôuka we szkòłach. Jeden z òsoblëwëch dokazów òsoblëwégò môla Wispów je to, że niga ne nie słëchałë do teritorije Europejsczi Ùnije. Nimò te że Dunskô je nôleżnikã EÙ.

D. W. Pazdzersczi

zaczątk