Łużëczanie (Łużëcczi Sôrbòwie), mieszkający we pòrénkòwëch Miemcach, są dzysô nômniészi słowiónsczi nôród w Europie. Historiczno Łużëce bëłë dzéloné dwójno: na Dolné (ze stolëcą w Chòcebùżu) ë Górné (ze stolëcą w Bùdiszënie) z dwòma apartnyma jãzëkama: dolnołużëcczëzną ë górnołużëcczëzną. Pierszi z nëch szlachùje barżi za pòlaszëzną, drëdżi – za czesczëzną. Òb długą, wicy jak tësąclatną historiją, ti òstatny Słowianie autochtonowie w Miemiecczi dzérzkò przecywielë sã miemczeniémù, ùtrzimującë swòjã nôrodną apartnotą ë jãzëk.
W nowòżëtnym cządze òpiarcym dlô Łużëczanów bëlë słowiańsczi sąsadzë: Czeszë ë Pòlôszë. Niechtërny Łużëczanie sztudérowelë w Pradze, Warszawie czë Pòznaniu. Kòrzëstelë z pòlsczich ë czesczich sztipendijów, a wiele znónëch Pòlôchów ë Czechów aktiwno wpierało jejich robòtã dlô ùtrzimaniô słowiónsczi juwernotë.
Òsoblëwie grãdo bëło temù nôrodowi òb czas 3. Miemiecczi Rzeszë ë pózdni òb 2. swiatową wòjnã, czej Hitler miôł ùdbë, żebë jich wëwiezc na pòrénk, np. do Generalny Gùbernie, a młodi lëdze bëlë òbrzeszkòwò wcygóny do Wehrmachtu. Czej Miemcë przegrałë wòjnã, jeden z dżenerôlów Stalëna, czej sã doznôł ò Łużëczanach, chcôł jich wëwiezc do Jugòsławije. Nie ùjawerniłë sã snë Łużëczanów na autonomiją abò weńcé w greńce sąsadczi – Pòlsczi abò Czech. Jejich krôj stôł sã nôprzód dzélã sowiecczi rabczënsczi zonë, a pózdni – Miemiecczi Demòkraticzny Repùbliczi.
Czësto niedôwno przez Kaszëbsczi Jinstitut òsta wëdónô 100-starnowô ksążka Mariana Kùberë ë Władisława Sobecczégò Tysiąc lat i co dalej (Tësąc lat ë co dali). Dwaji ji ùtwórcë są gazétnikama ë mają zrobioné czile filmów ò Łużëcach, a jich knéżka je to zbiér wspòminków ò robòce nad filmama robionyma w pòrénkòwëch Miemcach. Òsoblëwô ùwôga òsta dónô na zéńdzenia z lëdzama, co dzejają dlô swòjégò nôrodu, môłi tatczëznë.
Gwôscëwé wspòminczi są pòprzédzoné Przedesłowã Józefa Bòrzëszkòwsczégò ò kaszëbskò – łużëcczi łączbie. Dwa ze wspòminków, pierszi A gdzie to jest...? (A dzeż to je?) ë pòslédny Tysiąc lat i co dalej...? (Tësąc lat ë co dali?) są gwësno napisóné przez òbù autorów. Jinszé tekstë są pòdpisóné naprzemienno. Dwaji autorowie piszą ò swòjim pierszim zéńdzenim z Łużëcama ë Łużëczanama ‑ M. Kubera, Moja droga do Łużyc (Mòja darga na Łużëce); W. Sobecki, Na początku był Lipsk (Nôprzód béł Lipsk), na pòspòdlim rozmów, prowôdzonëch w dodomach, a téż w bùdiszënsczich gòspòdach przë tradicëjnym łużëcczim piwie. Céchùją jindiwidualné historije lëdzy, w czim je widzec nônowszé dzeje tegò kraju. Pòznôwómë tej pisarzów ë gazétników, na przëmiôr Bena Bùdara, Antona Nawka, tołmôcza m.jn. Hrabinë Cosel J. I. Kraszewsczégò, Gerata Hendricha, céchòwnika, Môrcëna Nowaka Niechorńsczégò. Wielu z nych znaje Pòlską dzãka rodzënny łączbie, sztudióm, tołmaczënkóm lëteraturë. Na starnach ny ksążczi je dërchę pòlskô sprawa, òd Bòlesława Chrobrégò, co rządzył Łużëcama tësac lat temù a jegò białką bëła łużëckô ksãżniczka, z nim téż je zrzeszonô legenda ò mionie gardu Bùdiszëna, jaż pò Rómana Zmòrsczégò, co w 19. st. wëdôwôł cządnik Stadło w Bùdiszënie, ë Józefa I. Kraszewsczégò, co mieszkôł w Lipskù ë pisôł hénë m.jn. Stôrą basń.
W nônowszi knéżce ò Łużëcach ë Łużëczanach je czëc pesymiznã. Przedpòslédny ji rozdzél zatitlowóny Topniejąca bryłka lodu (Rozcékającô grëżelka lodu) M. Kùberë je ò zmiészający sã lëczbie Łużëczanów (kòżdégò rokù je jich mni ò 1000 òsób). Dolnëch Łużëczanów ju tak pò prôwdze ni ma (autorowie piszą przede wszëtczim ò Górnëch). Sąsadzëzna Berlëna ë òtemkłé kòpalnie wãgla mają ju zdzejóné, że słowiónsczi autochtonowie roztofilë sã w miemiecczim mòrzu. Wielu hénëtnym dzejarzóm sã zdôwô , że lepi bëło Łużëczanóm w totalitarny MDR, bò tej w cządze gwësnégò socjalnégò ùbëtkù ë òbrôzkòwi swòbòdë, mògłë dzejac łużëcczé szkòłë, kùlturalné jinstitucëje ëtj. Dzysô zato z zjednónëch Miemcach w warënkach demòkracëje nie je to zabarnioné, le corôz wicy młodëch wëjéżdżô za chlebã ë robòtą do zôpadnëch landów, dze razã z dzecama, czãsto ju z miészónëch żeńbów, roztapiają sã w miemiecczi zdrëszënie. Sprawa dozéraniô stôwô sã ju priwatnym hobbi dzejarzów (tak prawie ò tim gôdô jeden z Miemców). Dëcht le w Bùdiszënie pitanié ò sôrbską gazétã nie je rozmióné, rzekniãcé czegò le na miesce pò łużëckù bùdzy zadzëwienié. Ò słowiónsczi rózdze wdôrzą jesz le mieszkeńcowie wsów. Równak jich lëczba na skùtk wëjazdów do gardów pòmali sã zmiészô. Na swój ôrt je téż tradżicznô môłô wiédzô Pòlôchów ò swòjich łużëcczich sąsadach. Wëjątkama są historije taczé jak jednégò pòlsczégò pòjmanca z 2. swiatowi wòjnë, co zdrëszony òb pòjmanié z łużëcczim dzeusã, przejachôł hénë nazôd pò zakùnczenim wòjnë, òżenił sã z nią ë wrósł w łużëcką zemiã. Czãscy je równak widzec taczich, co jak trafią w Miemcach kògòs chto sã przedstôwi jakno „Serb”, mëszlą że to chłop z Jugòsławije. Òsoblëwie tej dramaticzno brzëmi retoriczné pitanié w titlu pòslédnégò rozdzela ë całi ksążczi: Tësąc lat ë co dali?
Wielu dzejarzów ë ùczałëch tej sej zesôdzô stón na Łużëcach ë na Kaszëbach. W ny ksążce W. Sobecczi pisze, że na przëmiôr jegò żona, Marta, mô dostrzegłé wiele szlachòtów midzë pòstacjama Krabata z łużëcczich lëdowëch òpòwiedniów ë najégò Rémùsa. Przed 1989. rokã wielu kaszëbsczich dzejarzów zôzdroscëło Łużëczanóm, że kòl nich tak żëwò rozwijô sã lëteratura ë szkòłowizna. Dzysô je òpak. Bëlno tej to je, że autorowie łużëcczich repòrtażów pò tôklach zrzeszonëch z wëdanim ksążczi w Warszawie, nalézlë wëdôwcã w Kaszëbsczim Jinstituce ë òb czas zéńdzeniô w Tawernie Mestwin 21.03.lr. mòglë przedstawic swòjã ksążkã ë pòkazac dwa filmë ò Łużëcach. Kò to je wôrt! Bò mùszi lëdzy robic òdczuwnym na kawel zmiészającégò sã nôrodu najich słowiónsczich bratinów.
Marek Cybulski

Marian Kubera, Władysław Sobecki, Tysiąc lat i co dalej...,Instytut Kaszubski w Gdańsku, Gdańsk – Wejherowo 2002.

zaczątk