Pauel Kąsk-Szczëpta

Sejm mô ùchwôloné ùstôw ò miészëznach ë jãzëkù regionalnym. Mają sã w nym nalazłé taczi zapisënczi, jaczé skùteczno blokùją kaszëbiznã.

Ùstôw ò miészëznach nôrodnëch, etnicznëch ë regionalnym jãzëkù je to akt, jaczi regùlëje wszelczé prawa sparłãczoné z sytuacëją miészëznów ë ùżëwanim môłëch jãzëków w pùblicznym żëcym. – Na nen akt më żdómë òd 1991 r. – je czëc we zrzeszeniowëch karnach. W 91. wëszedł pòslédny ùstôw, jaczi reglowôł ne sprawë, a Kaszëbów miôł za miészëznã (grëpã) etniczną. Wszëtcë bëlë dosc zgòdny, że nie béł doskònałi – stądka ùdba nowégò. Do negò bëło czile aktów wëkònawczich, na pòspòdlim jaczich kaszëbsczi je do dzysodnia ùczony we szkòłach. Wedle donenczasnëch przepisów kaszëbsczi mógł bëc ùczony we szkòłach, równak nie bëło mòżlëwòtë ùżëwaniégò gò w pùblëcznym żëcym – przed sądã czë w ùrzãdze. Stôwianié tzw. „witôczów” w dwùch jãzëkach na greńcach pòwiôtów, nie pòdlégało pòd niégò. Dosebno – dwajãzëkòwé miona szasëjów, jaczé nalézemë na przemiôr w òkòlim Miechùcëna ë Mirochòwa, Òstrzëcach czë Jastarnie – bëłë w kòmpetencëji gminë.
Kaszëbi bëlë ùznóny za miészëznã – grëpã etniczną. W zestôwienim z europejsczim prawã pòjawił sã tôczel, bò wedle eurorechtu ni ma czegòs taczégò. Nen pòchwat – „etniczny” – je znóny anielsczi nôuce ë anielsczémù prawù, nié kòntinentalnémù. Na kònticence, w brukselsczich regùlacëjach – w ùproszczenim – są miészëznë nôrodné a jãzëczi regionalné. Za nôrodną miészëznã są bróné téż nôrodë, co ni mają swòjégò państwa. Na przëmiôr Katalanowie ë Baskòwie w Szpańsce czë Ladinowie ë Sardińczicë w Jitaliji. Jiszną sprawą są jãzëczi regionalné, jaczich pò prôwdze je mało. Blisczim nama jich przedstôwcã je – znóny starszim Kaszëbóm – dolnoniemiecczi (plattdeutsch). Prawa jãzëków regionalnëch są miészé. Naji dzejôrze – mést swiądno, bò drãgò jich pòdezdrzewac ò brak łączbë z jawernotą – nie chcelë, bë Kaszëbi bëlë miészëzną nôrodną. Na ten ôrt òdcelë nama wszëtczima zacht dzél prawów ë dëtków. Blós temù, że chcelë dokazac, że Kaszëbi są barżi pòlsczi jak Pòlôszë…
Ùdba nowégò ùstawù, jakô zagwësniwa prawa miészëznów – grëpów etnicznëch a téż nôrodnëch, w kùńcu trafiła do sejmù. Dodôjmë, że Kaszëbi w nym òstelë ùznóny za jedurny w Pòlsce jãzëk regionalny, a w prawach nen òstôł zrównóny z etnicznyma grëpama. Nen dôwôł prawò do dwajãzëkòwëch ùrzãdników, gwarantowôł téż òsoblëwi dëtkòwi dodôwk dlô ùrzãdnika, co znaje kaszëbsczi. To samò mia tikac ùrzãdowëch pismów a téż sądów. Òsta ùtrzemónô kaszëbizna we szkòle a wprowôdzoné prawò do dwajãzëkòwëch tôflów z mionama gardów, wsów a szasëjów. To sã zdôwa, że wnetka wszëtczé pòstulatë, żelë jidze ò kùlturalną autonomiją – mdą spełnioné, ùjawernioné, zagwësnioné.
Przed ùchwôlenim ùstawù mia môl baro dzywnô jigra midzë lewicą a prawicą. Skrajné partë (LPR, Samòòbróna) bëłë procëm taczémù reglowaniémù prawów miészëznów, jaczi bë dôwałë miészëznóm jaczé le prawa. Lewica – tak jak wiedno lewica – bëła za tim, żebë ne sprawë ùreglowac ë dac miészëznóm wszelczé pòtrzébné prawa. Baro nietipiczno mają le sã zachòwóné liberalë. Ny, co wiedno dzejelë wedle regla, że państwò mô jak nômni wchadac w sprawë òbiwatelów ë dawac jak nôwicy prawów, òpòwiedzelë sã procëm. Nen center, donądka prokaszëbsczi center – to je Òbiwatelskô Platfórma, zrobił cos, czegò nicht sã nie spòdzôł. Na tidzéń przed głosowanim ùstawù pòsélc Kazëmiérz Plocke z pùcczégò krézu (nôleżnik K-PZ) w miono swòjégò partu ògłosył, że nen nie wesprze ùstawù, żlë mdą w nim zapisënczi ò dëbeltowëch tôflach z mionama wsów a gardów, a téż dwajãzëkòwëch ùrzãdnikach. Nié dérało długò, a dzél kaszëbsczich strzodowiszczów miôł zareagòwóné. Na zetkaniach z wëlownikama na Nordowëch Kaszëbach czile dniów pózni pòsélc Plotzke ë senatór Donald Tusk (téż Kaszëba ë nôleżnik K-PZ) barnilë sã przed głosama kriticzi. Òstało jima zarzëconé m.jn., że nie stoją za kaszëbizną. W Pùckù Tusk miôł rzekłé, że Platfórmie szło ò danié przékù Niemcóm ë niedopùszczenié do niemiecczich nôdpisënków na Szląskù. W kùńcu pòd napòrã kriticzi ùsôdł, a rzekł do pòsélca Plotzke: Kazimiérz, barni sã sóm!
Czile dniów pózni Karno Sztudérów Pòmòranijô mia napisóné do przédnika Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniégò ò pòstawienié pòsélca Plotzke przed kòleżeńsczim sądã ny stowôrë. Jak Òdroda sã dowiedza z nieòficjalnëch wiadłów – pòsélc przed ną kòlegiją nie stónie nigdë. Midzë jinszima temù, że nôleżnicë Pòmòranije stracelë pòdskôcënk do cygnieniô ny sprawë. Téż bez to, żebë nie zaògniac sytuacëje we Zrzeszenim. Mòże to przed wëlowanim nowëch samòrządowëch władzów?

Ùstôw òstôł ùchwôlony. W tereczasnym sztôłce – kaszëbiznë (jak ë wszëtczich jinszich môłëch jãzëków) je mòżno ùżëwac pùbliczno blós w nëch gminach, w jaczich je nie mni jak 50 proc. nôleżników negò nôrodu. Niechtërné sprawë mają bëc rozstrzëgóné w referendach. Letkò rzec – we wiele kaszëbsczich gminach kò je wicy jak pòłwa Kaszëbów. Jo? Ale tak pò prôwdze – w jaczi gminie tëli na òglowim spisënkù tak miało wpisóné? Lëdze sromelë sã abò ni mòglë pòdac kaszëbsczi nôrodnoscë ë jãzëka. Terôzka bez to je zôgróżba, że – czej w niżódny kaszëbsczi gminie ni ma dosc Kaszëbów – nigdze nie mdze mòżno ùżëwac rodny mòwë!
Dzyw bierze na reakcëje dzéla dzejôrzów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniégò pò ùchwôlenim. Na przëmiôr Kazëmiérz Kléna, bëti senatór z Łebë, miôł rzekłé w Kartuzach òb czas kaszëbsczégò diktanda, że ùstôw òdpòwiôdô temù, za czim më żdelë. To równak nie jedurny pòzdrzatk. Z drëdżi stronë Brunon Sënôk, òdchôdający w gòdnikù przédnik ny stowôrë, miôł zato rzekłé Radiu Gduńsk, że ùstôw je tim barżi lëchi, że spòdlim do rechòwaniô procentów miészëznë mdze òglowi spisënk, jaczi „òstôł skòpóny”. Przëbôczmë, nen òb czas òglowégò spisënkù protestowôł procëm zôchãcaniémù do pòdawaniô kaszëbsczi nôrodnoscë a téż òglowòkaszëbsczi akcëji rozwôżaniô pò całëch Kaszëbach jinfòrmacyjnëch ùlotków ò spisënkù.

Równak nié wszëtkò straconé. Ùstôw mòże jesz sã zmienic. Jedurnô nôdzeja w Senace, w jaczim lewica mô wikszëznã a prezydence, jaczi je téż lewicowi. Na zberkù – szpòrt: czë Kaszëbi, czej mają dozdrzóné, że to nié prawica le lewica barni jinteresów kaszëbiznë, mdą jã wëlowac w nôblëższim wëlowanim? Kùńc kùńców je téż baro mòżlëwé, że – jak mô rzekłé Bruno Sënôk w rozmòwie z Radiã Gduńsk – Kaszëbi zareagùją na ten ùstôw tak samò jak na nen ò zakôzënkù tobaczi…

zaczątk