Potom velím, aby cestu nahnul,
w pravou stranu, kde jsou Kašubi,
nebo kmen ten blízký záhuby
navštíviti bol mne ještě táhnul...
J. Kollar „Sláva dcera“
Kaszëbskò-czeskô łączba je stôrô jak swiat. Kòżden Czech,
chòc nié kòżden Kaszëba wié, że białką Karola IV, króla Czech
bëła Kaszëbka Elżbiéta Pòmòrskô (1345-93) ze słëpsczich Grifitów.
W blëższich nama czasach, w nowim cządze zajinteresowanié
Kaszëbama w Czechach pòjawiło sã wnetk równo z zajiteresowanim
Rësków, to je w kùńcu 18. stalatégò. Pierszé zdanié ò Kaszëbach
rzekł Józef Dobrovský, òjc slawisticzi, jaczi ùznôwôł kaszëbiznã
za dialekt pòlsczi tak samò jak słowacczi – za dialekt czesczi
a ùkrajinsczi – rësczi.
Òd tegò czasu je dërchem rôz mni rôz wicy zajinteresowaniô
kaszëbizną. Cekawi nas bëlë ùczałi ale téż zwëczjny lëdze,
co jinteresowelë sã słowiańsczim swiatã. Ju òd dôwna wiele
bëło dolmaczonégò z kaszëbsczégò na czesczi (nigdë òdwrotno!),
faktë jaczé sã dzałë na Pòmòrzim bëłë kòmentowóné ë wzójné
stosënczi bëłë dokùmentowóné. Je téż dosc tëli ùczałich dokazów
ò Kaszëbach ë jãzëkù kaszëbsczim.
Pierszi cząd zajinteresowaniô kaszëbizną to czasë przed Cenôwą.
Tu mòżemë rzeszëc miona Józefa Dobrovského, Józefa Jungmana
(1733-1847), Františka Čelakovského (1799-1852), a téż Jana
Kollara (1793-1852) autora Slavy Dcera (Córa Słôwë, 1824).
Je wôrt pòdsztrichnąc, że słowa Kollara òstałë wëdrëkòwóné
dwie dekadë przed wëstąpienim Cenôwë!
Sóm Cenôwa miôł wiele kòntaktów z czesczima slawistama, przede
wszëtczim z Pùrkynim ë Czelakòwsczim (Čelakovský). Òn miôł
nôlepszą leżnosc do te, òb swòje wrocławsczé sztudia.
Cekôw są tekstë krajoznawczé ë jãzëkòznawczé. Pierszą ksążką
w całoscë namienioną Kaszëbóm je „Zabëti kąt Słowiańsczi“
(Zapomenutý kout slovanský, 1894) Edwarda Jelinka.
Wiele placu Kaszëbóm wiedno namieniałë slawisticzné cządniczi.
Pierszi z nich to Slovenin Frãcëszka Jezbera (wëchôdôł w latach
1862-64). Cządnik nen nie béł skôżóny pòlitiką ë ùznôwało
(jak wikszosc Czechów w nym czasu) Kaszëbów za apartny nôród.
Cządnik nen głosył téż drëgą teòriją – że je le blós jeden
słowiańsczi nôród, na jaczi sã skłôdają Czeszë, Pòlôszë, Kaszëbi,
Rëscë, Sôrbòwie, Chòrwacë ëtd.
Pierszi chto pòpùlarizowôł kaszëbską bôjkã béł Karol J. Erben,
jaczi w swòjim zbierze lëdowëch bôjków wszëtczich nôrodów
słowiańsczich ùmieszcziwô téż 20 kaszëbsczich lëdowëch dokazów.
Dzél z nich dostôł òd F. Cenôwë. Zbiérk béł tak cekôw, że
prócz wëdôwków w 1864. ë 1869. miôł 2. wëdanié w 1959. rokù!
Cządnik, jaczi je baro wôżny dlô kaszëbskò-czesczi łączbë,
je to „Slovanský Přehled” (Słowiansczi Przezérk). W „Przehledze”
bëłë drëkòwóné m.jn. tekstë ò samëch Kaszëbach, a téż ò tôklach
jaczé Kaszëbi mają z pòlską władzą w midzëwòjnowim cządze.
Antoni Frinta, jaczi wespółrobił przë nym cządnikù béł drëchã
A. Majkòwsczégò ë L. Nôgla.
Jak pòdôwô Petr Lozowiuk (w prôcë z 1994 rokù) òd pòslédnégò
dzesãclacégò 19. st do lat 30. 20. st. kaszëbską témiznã mòże
trafic przede wszëtczim w nëch trzech cządnikach: Národopisný
věstník českoslovanský, Věstník slovanských starožitností,
Rozhledy literárni.
W 1912. rokù Kościński òpùblëkòwôł w gazéce „Dziennik Poznański”
tekst ò kaszëbskò-czesczi łączbie ë czesczim zajinteresowanim
kaszëbsczima sprawama. W nym samim rokù R. Wagnerowicz w cządniku
„Świat Słowiański” drëkùje dosc dosebny artikel. Béł to tej
czas jakbë pòdsëmòwaniô. Dosc tëli bëło ju ò Kaszëbach rzekłé.
Chòc mést nôcekawszé jesz nie nadeszło.
Czechã jaczémù Kaszëbi baro wiele zawdzëczają béł wëżi rzekłi
Antoni Frinta (1884-1975). Béł òn (chòc nié òn jeden dbë),
że Kaszëbi są jednym z trzech nôbarżi zagrożonëch słowiańsczich
nôrodów, òkòma Słowaków ë Łużëczanów. A chcemë le pamiãtac,
że w nym czasu (do 1918. rokù) żóden słowiańsczi nôród ni
miôł swòjégò państwa, prócz Rësków.
Frinta, jaczi w 1911. rokù béł pierszi rôz na Kaszëbach ë
pòznôł A. Majkòwsczégò, stôł sã wnetka pierszim mést dolmaczã
kaszëbsczi lëteraturë na czesczi, czej przełożił 2 wiérztë
Majkòwsczégò ë 3 J. Karnowsczégò na czesczi. Òstałë wëdrëkòwóné
w „Słowiańsczim Przezérkù” (1912). Pùzni miôł sympatëją za
Zrzeszińcama ë béł baro „na czasu” za kaszëbsczima sprawama.
Recenzowôł w „Przezérkù” m.jn. Pòmòrską Gramatikã F. Lorentza
(1927). Czile razów òpisowôł téż kaszëbsczé cządniczi. Rôz
napisôł w 1934: „Je to naprôwdã bùten szëkù, że niżóden z
dzenników czë tidzenników pòlsczich, co wëchôdają na Pòmòrzim,
nie namieni ni jednégò nórcëka kùlturalnym sprawóm autochtonicznégò
lëdu kaszëbsczégò”.
Pò 2. swiatowi wòjnie wiele sã zmieniło. Stón kaszëbiznë zlësził
sã, a kòmùnyscë nie dozwalelë na swòbòdną łączbã midzë lëdzama
ë nôrodama. Òb czas stalëniznë nie bëło niżódny, prócz reprintu
K. Erbena z pòłowë 19.st., pùblëkacëje w Czechach ò Kaszëbach.
Pùzni ne zaczãłë pòmalinkù wëchadac, ale z wiele mniészą stëtkòscą
jak przed wòjną. Łączba mògła bëc ùjawerniónô le w nôuce,
stąd dosc tëli recenzëjów nôukòwëch prôców, Atlasu Jãzëkòwégò
Kaszëbiznë czë Słowarza Zëchtë w czesczich ùczałich cządnikach.
Pò 1990. rokù, nie bëło wëbùchù zajinteresowaniégò kaszëbizną.
Mòże Czeszë zajãlë sã dorôbianim a nie jinteresowelë sã bracynama
z nordë? A mòże to më – Kaszëbi – nie jesmë rozkòscérzelë
wiadło ò Kaszëbiznie? Dosc rzec, że na zôczątkù 90. lat kaszëbizną
zajimelë sã ùczałi: Petr Lozowiuk ë Milosz Rzeznik (Miloš
Řezník). Dzys ò Kaszëbach Czeszë mògą przeczëtac w cządnikach
„Česko-lužický Věstník” (Czeskò-łużëcczi cządnik) ë „Na Vychod”
(Na óst). Jeden ë drëdżi je wëdôwóny w Pradze. Nôlepi dzysô
znónym kaszëbsczim pòétą je Róman Drzéżdżón, jaczégò karno
lubòtników mô przedolmaczoné czile wiérztów do wiosennégò
numra „Vestnika” ë terô prawie mësli ò dolmaczenim wikszi
lëczbë dokazów młodégò kaszëbsczégò ùtwórcë.
P. Kąsk
zaczątk |
